بحرالحیوٰۃ

از

حضرت شیخ محمد غوث گوالیاری

بسم اللہ الرحمن الرحیم

حمد بیحد و ثنائے بیعد مر حضرتِ خداوندے را کہ وحدہ لا شریک لہ صفتِ کمال اوست و قادرے کہ گنبدِ گردونِ بے ستون معلّق بقدرتِ بے مثالِ اوست و وجودِ سکونتِ عالمیان نشانِ توحید و افضالِ اوست وفنائے وجودِ مو جودات از فردیتِ جلال اوست جلّ جلالہ و عمّ نوالہ :

ذاتِ ہمہ آیتِ توحیدِ اوست

موتِ ہمہ غایتِ تفرید اوست

درودفراواں و تسلیمات بے پایاں بروحِ خواجۂ مطّہر خاتمِ پیغمبراں صاحبِ جودو صفا محمدمصطفی ﷺ وعلی آلہ و اہلِ بیتہ میگوید بندہ امیدواراست برحمتِ پروردگار کہ ایں کتاب عجیب و غریب از ہندوی بزبانِ عربی کردہ بود بالتماس برادر جہانی ومحبِّ دو جہانے سلّمہ اللہ تعالیٰ عن الآفات والبلیات ویسر عمل ہذا والسرائرات والعجائبات فارسی کردہ آں رابرائی درکِ افہام وفہم کل عوام کہ نخست بزبانِ ہندوی 'امرت کوند' گویند و فارسی اور ا 'خواص الحیٰوۃ'۔ وسببِ ظاہرشدن ایں کتاب درمیانِ اہل اسلام آں بود کہ چوں سلطان علاؤ الدین بلادِ بنگالہ فتح کرد واسلام کہ آشکاراشد خبربکامروپ رسید مردے از علماءِ معتبرانِ والایت مکاما نام جوگی کہ در علمِ جوگ مہارتِ کمال داشت بطلبِ مناظرۂ علماء درشہر لکھنوتی رسید بروزِ جمعہ در مسجد جامع آمد و ازاہلِ اسلام نشانِ مجلسِ علما طلب کرد۔ ہمہ اشارت بمجلسِ قاضی رکن الدین سمر قندی رحمۃ اللہ علیہ کردند در اں مجلس رسید وبپرسید کہ شماکرامی پرستید گفتند ما خدائے بے عیب رامی پرستیم گفتاامامِ شماکیست گفتند محمد رسول اللہ ﷺ گفتا امام باشما در بیان روح چہ گفتہ است گفتند روح را امرِ پر وردگار فرمودہ گفتا تحقیق است کہ من درکتبِ برمہاوبشن ومہیش چنیں یافتہ ام بعدہ آں مرداسلام آورد و در تحصیلِ علمِ دینی مشغول گشت تابمدتِ عنقریب درہر علمے مشارالیہ گشت ومفتی شد بعد ازاں عمل ایں کتاب بقاضی تمام عرض نمود ایشاں از زبانِ ہندی بسی بابِ عربی کردند و شخصے بدہ باب فارسی نیز کردہ بودولے الفاظِ نامربوط بہندی مخلوط نوشتہ بمثابہ کہ افہامِ مردماں و اوہامِ ہمکناں ازاں الفاظ بمعنیِ مقصود نرسیدے وچوں حضرتِ غوث الدارین و حاکمِ الکونین در ولایتِ کامروپ خود رفتہ چند سال تحصیل و تحقیق ایں علم بوجہے کردہ بودند بالتماسِ بعضے ساکنانِ قصبۂ بہرو چ بہ بندہ فرمودند کہ دریں کتاب اکثر علومِ طرح شدہ اغلب کلماتِ نامربوط افتادہ اند از سر املاکن بداں سبب ہر چہ از زبانِ گوہر فشاں صادر میشد در قلم آوردہ شد واسمِ ایں کتاب بحرالیوٰمۃ نہادہ شد۔ مقدمہ۔ ماہیتِ وجودِ قدم وعدم شہود از ظہوروبطون کہ اِنّہٗ ھو یُبدیُٔ و یُعید راشامل ا ست بداند کہ عالم ومعلوم و علم از یک قبیلہ اند امّا در غیب وشہادت بندہ است بیک حقیقت پیوند است چنانکہ بزرگے فرمودہ است ؎ زاں سوئے لامکاں وزایں سوئے کائنات۔ پیوند ایں دو واسطۂ کامگار چیست ۔ مالکِ ملک عدمِ ملکہ را در خود قابلیت در عالمِ امراشارتِ کن کرد برحسبِ استعداد فیکون گشت و حکم فرمود ہر چہ از نقش بہر صورت ومعنی بگو تازیں نقلہا ارادتِ صورت نگار بست وزیر من گوید براں اطاعت یابداں سرائچہ لاہوتؔ منزلِ جبروتؔ و حدتِ صرف تصّرفِ خاص ہر اشخصاص بیان کرد وباز نمود کہ ترا دراینجا قرارگرفتن صواب نیست مگر بعداز سفر کردنِ بجانب بیت المعمور بیاکہ ایں من الازل الی الابدقرارگاہِ تست وجزماہیت از در تاصحرا سرّاً وعلانیۃًٍ داد کہ دریں بیت ہشت منازل اندو در ہرمنزلے عقبہ و در ہرعقبہ شدائدِ بسیارو مشقتہائے بیشمار است باید کہ بو اسطۂ تشویشات عہدِ قدیم فراموش نکنی واگر کنی بفراقِ ابد مبتلامانی بیچارگی راچہ چارہ ناچار اختیار کرد باز فرمودو قتیکہ آخرِ سلوک رسی خرقۂ مکلل و مرصّع بہشت پیوندبینی آنرا کہ در برکنی آن صورت ابوالاجساد است کہ خَلقَ اٰدَمَ علی صورتِہ عین اخبارست۔فتبارک اللہ احسن الخالقین ۔عجب نمودارست و چونںوجودِ قدرت وبہمہ صنِع صانع استظہاریافت وجودِ حکمتِ درضمنِ اوبتمامی مراتب، مہیّا وموجود ساختہ حکما ترتیب ترکیب تنزل ہر فردے از افراد معلوم کند ہر چہ دراں بنیادست دریں نہادہ است حقیقتِ انسانی وزیر ثانی کہ وجودِ عام و بحضرتِ ارتسام تمام یافت بامثال عیاں گرد وبیان فرمود کہ ترا لازم ست بجانبِ شہر معمور سفرکردن کہ آن مسکنِ آباء و اجدادِ تست اوبآرزو عرض کرد کہ تعریفِ آں شہرو راہ آں چنانچہ حق تفصیل ا ست بیان فرمائی گفت نخست آں عالم نفس است و آں از شدائد بحرین وہفت کوہ وسہ منزل و چہار طبقہ است وراہِ باریکتراز چشمِ موراست و آفات بسیاراست ومنازلِ بیشماراں بپائے قطع کردن دشوار بدل قطع باید کرد چراکہ آمدنِ سالک از راہِ اسماءِ کونی بود درفتنش براہِ اسماءِ الٰہی چنانچہ بزرگے فرمودہ ؎ طریقش بیقدم می برخیالش بے بصرمی بیں ۔ کلامش بے زبان میخواں شرابش بے دہن درکش۔ نخستیں چوں در شہر معمور رسی دو جانب بینی یکے ظاہر و یکے باطن ۔امّا جانبِ ظاہر را پنج در است و برہردرے شخصے نشستہ درِ اوّل کہ ملمس است شخصے بینی کرسی بدریائےخون نہادہ بالایٔ آن کرسی نشسہی وحاکمِ شہر معموراست صلاح وفسادِ آں بردستِ اوست ودرِ دوم کہ بینائی ا ست شخصے بینی کہ کرسی بر آب نہادہ وبراں کرسی نشستہ و ناظرِ شہر معموراست درِسوم کہ سمع ا ست شخصے بینی کہ بر سرِ آتش کرسی نہادہ و براں کرسی نشستہ وجاسوسِ آں شہر است و درچہارم کہ ذوق ا ست شخصے کرسی بر تخمیر طینت نہادہ وبراں کرسی نشستہ اووکیل آں شہر است ودرِپنجم کہ شم است شخصے بینی کرسی در ہو انہادہ وبراں کرسی نشستہ او ممیّزِ درانِ شہراست وایں بیان درواز ہائے جانبِ ظاہر کردہ شدہ امّا جانبِ دوم کہ جانب باطن است نیز پنج در دارد ۔اوّل کہ حسِ مشترک است شخصے بینی کرسی بررویٔ آب نہادہ براں کرسی نشستہ طبع اومائل رطوبت است ۔فراموشی غالب باشد ہر مشکلے کہ از وبہ پرسی فی الحال حل کندولیکن اوراہیچ یادنماند۔درِ دوم کہ خیال است شخصے بینی کرسی برخاک نہادہ براں کرسی نشستہ۔ طبع اومائل بخشکی ا ست او فہم ندار وچوں فہم کند ہر گز فراموش نکند اورا ذاکرہ خوانند و درِ سوم کہ وہم است شخصے بینی کرسی در ہوا نہادہ براں کرسی نشستہ ۔طبعِ اومائل بہ بردوت است اوکذاب وبہتان گوئی وافترا کنندہ متخیلہ است۔ شناختن اومحال است بدو التفات مکن وبر گذر و درِ چہارم کہ فکر ا ست شخصے بینی کرسی برآتش نہادہ براں کرسی نشستہ طبعِ اومائل بحرارت است وقتے برصفتِ ملک گردد وقتے بر صفتِ شیطان جملہ چیز ہا فراہم آردوجداسازد و نزدیکِ اوعجائب وغرائب بسیاراند۔ سیمیا و ہیمیا و سحرو شعبدہ وجملہ صفتہائے غریب دار د از ا وحذر کن تاترا مغرورنکند ودرپنجم کہ حفظ است ۔شخصے بینی کرسی برتخمیر نہادہ براں کرسی نشستہ طبع اومائل باعتدال است برومکرو حیلہ غالب بود امّا امین است و از خیانتِ او حافظ ایں در وازہ ہست آنچہ شرائطِ دربان است دروموجود چوں بکندی و درونِ شہردرآئی اوّل شخصے بینی کہ آتش می افروز دوخام رامیسوزد دوم شخصے بینی ہر چیزرا کہ می برد پختہ میشود سوم شخصی بینی کہ ہر چیز یراباز میدارد چہارم شخصے بینی کہ چیز ہا قسمت میکند لطیف بلطیف میر ساند کثیف بہ کثیف۔ پنجم شخصے بینی ہر چیزے کہ بردر رساند آنرا ہمچو خود میگرداند۔ ششم شخصے بینی ہر چیزے را مہیس و مرتب میکند و بنا و عمارت شہراز او حاصل آید۔ہفتم شخصے بینی مہیب چوں شیراست ۔کیدو چاپلوسی دارد۔ گفت از وزیرِ ہر عقبات ومنازل کہ شنیدہ بودم چوں تمام یک بیک قطع کردم بسوئے پیرے رسیدم کہ او شیخِ آں شہر است ۔سلام گفتم بعد از جواب بمکالمت در آمد من نیز باو بتکلم آمدم و ہر کارے کہ کردم اوکردہ بود چوں نیکو نگریستم اومن بودم وشیخ عکس من بود پس مراانتہا حاصل شد واز عہودِ گذشتہ یاد آمد چوں ایں حال بدیدم مراحیاتے پدید آمدہ دراں حال وزیر را دیدم گفت نیکورسیدی بیا تاترابا مالکِ ملکِ اعظم و وزیرِ معظم آشنا سازم چوں بطفیلِ وزیر درتفحص درآمدم شاہ و وزیر را درخود یافتم آنچہ واعدۂ موجود تمامی بخود معاینہ کردم بعد از شناختن علامات و اشارات ورموزاتِ سربستہ از سرارِ فہم من تُؤ تَی الحِکمَۃ فَقَد اُوتِیَ خَیراً کثیراً اکنوں آمدم بر سرمقصود وآں دہ باب ست ۔باب اول در معرفتِ عالمِ صغیر باب دوم در معرفتِ تاثیراتِ عالم باب سوم در معرفتِ حقیقت وغیرہ ذالک باب چہارم در معرفتِ ریاضت وچگونگی حالاتِ آں باب پنجم در معرفت ایجادِ انسانی وانواعِ دم و ماہیاتِ آں باب ششم در معرفت چگونگیِ جسد وماہیات ومحافظتِ آں باب ہفتم در معرفتِ وہم باب ہشتم در معرفتِ فساد جسد وظاہر شدنِ علاماتِ مرگ باب نہم در بیان تسخیراتِ روحانیاں با ب دہم درحکایاتِ ایجادِ عالم باب اول در معرفتِ عالم صغیر۔ بدانکہ آدم عالم صغیراست وہرچہ در عالم کبیر موجود است جملہ در عالم صغیرمہیّااست۔ تقسیم و ترتیب بریں صورت ناف چوں مرکز پوست چوں عرش مغزچوں کرسی دل چوں عقل کل نفسِ کل طبیعت کل جوہر مہیّا ومانندایں اسامی بسیاراند ہفت اعضا چوں بساطِ آسمان ہفت صفات چوں ہفت کواکب ہفت استخوان چوں ہفت اقلیم گوشت چوں زمین خون چوں دریائے محیط بے کوہہا رگہاچوں جوئیہا موئیہاچوں درختانِ پیش چوں آبادانی پس چوں ویرانی گرسنگی چوں بخار تشنگی چوں نہ ظہور چوں حیات بطون چوں ممات دو سوراخ بینی چوں آفتاب و ماہتاب یعنی الشمس والقمر آیۃ من آیات اللہ اکبر نور من نوراللہ منور درعالم ضیائے ماہتاب از آفتاب ا ست اگر از آفتاب نہ باشد عالم ظلمات گیر دچوں ماہ نبود بیست وہشت منازل تعطیل پذیرد وتاثیر نماند چوں ماہ وانجم نباشند شب تاریک نماید کہ آرائش شب از ایشاں است وایشاں نوراز آفتاب دارند اگر سوال کنند کہ آفتاب بغایت گرم است و ما ہ نہایت سرد ا عکاس چوں راست آید جواب آنست چیزیکہ از واسطہ ظاہر گردد صورتِ عین گیرد و بے عین معین نپذیرد چنانچہ عکسِ چراغ درآبِ دیگر آنکہ ہر چہ در عالم رطوبت پیدامیشودآفتاب خشک میکند اگر آفتاب نباشداز غلبۂ رطوبت کرۂ خاک بوسدسہ گردد چوں تمامی خشک شدن میخواہد ماہ باندازۂ مائیت درخود استعدادِ رطوبت می بخشد و چوں دورِ آفتاب و ماہتاب در کرۂ خاک نبود تمامی حکمت برہم زند کہ روزِ قیامت آفتاب و ماہتاب وتمامی کواکب از کارِ خود بیکار شوند صفہاو اسمہا کطّی السجل الکتب پیچیدہ شوند الحاصل ہر چہ درآں است دریں نیز باید اینجانکتہ ایست دراں صورت باتفصیل معنی ایست دریں محض معنی است صورتِ مناسب دریابد کہ اگر در وجودِ آدمی طلعتِ آفتاب نباشد ایں کل قرارنگیرد وچوں دم جاری نباشد ہمہ صفات برعکس گردند واگر آفتاب نباشدحرارت از کجا آید واگر ماہ نبود رطوبت کہ بخشد آفتاب و ماہتاب در انسان دمِ راسست وچپ است اگر اینہا نباشند دیگر کواکب برہم زنند حکم قیامت بروظاہر گردد چنانچہ در حدیث وارد است کہ مَن مَاتَ فَقَد قَامَت قِیَامَتُہ دیگر ماہیات از اُستادِ کامل معلوم خواہد شد اینجا شبہ پیدا میشود کہ در عالمِ کبیر ماہتاب رانور بذاتہ نیست مقدار یکہ آفتاب نور بخشد ہماں قدریابد و درانسان ہردودم برابراند جواب آنست کہ سیرِ آفتاب شبانہ روز بحرکتِ عرش است و بذاتہ سیرِ او درہر برجے یک ماہ است و سیرماہتاب دربیست وہشت منازل بہرماہ است آیۃ کریمہ ھُوَالَّذِی جَعَلَ الشَّمسَ ضِیَاءًا وَالقَمَرَ نُوراً وَقَدَّرَہٗ مَنازِلَ لِتَعلَمُوا عَددَ السِّنینَ وَالحِسَابَ مَا خَلَقَ اللہُ ذٰلِکَ اِلاّ بِالحَقِ یُفَصِّلُ الاٰیاتِ لِقَومٍ یَعلَمُونَ و وقت برآمدنِ نفس سہ قسم میشود دوقسمِ اوّل کہ بجانبِ راست برآید تاثیرِ آفتاب دہد کہ درجسد قرارگیرد ہوا میخوانند و قسمِ ثالث کہ در کمرمی رسد وازکرۂ کمرپس پشت تابندِ حلقوم کہ بست وہشت کرہ اندبمناسبتِ منازل قمرازاں راہ گذشتہ بطرفِ چپ بدرمی آید آنرا قمر میخوانند کہ تاثیر میدہدو دوم برسمِ آفتاب بپایاں میرو دباختیارِ خودنیست حکیمے کہ اینجااست ہم آنجااست درینجاسوال می آید کہ در عالمِ کبیرسیرِ آفتاب در روز وسیر ِ ماہتاب درشب است ودرانسان ہردودم ساعۃً فَسَاعَۃً میگردند و گاہی ہردو برابر میروند جواب آنکہ عالمِ علوی محض طبائع ا ست بمزاج میگرد داورا احتیاج بمزاج خود است نہ قیام بخود وعالمِ سفلیٰ عناصراست و ترکیبِ انسان از عناصر وطبائع است اگر حکمِ مزاج گیرند و جودِ عناصر سوختہ گردد اینجا چوں ذرہ ازو ذات از اعتدال تفاوت کند این حکمت نماند کہ حق سبحانہ تعالے بید قدرت خود طبائع و عناصر را باعتدال داشتہ است بداں سبب ایشان ساعۃً فَسَاعَۃً میگردند چوں یکے بردیگرے غالب آید حکمت فوت شود تقاضائے حکمت برانیست کہ چوں ایں ہشت چیز جمع شوند و در واحد مختصر گردند ہمچنیں ظاہر شود ایضاً ایں کرۂ خرداست از ین معنیٰ بسرعت گردند ہ است ایں ماہیت از اُستادِ کاملِ معلوم خواہد شدد وچشم چوں زحل ومشتری اند کہ در خود اشتراک دارند ودوگوش چوں مریخ وزہرہ اند کہ در خود اتفاق دارند و دہن چوں عطارد وبیداری چوں روز وخواب چوں شب شادی چوں بہار غم چوں خزاں حرارت چوں تابستاں برودت چوں زمستان رطوبت چوں بشکال گریہ چوں باراں خندہ چوں برق وہم چوں باد شاہ عقل معاد چوں رسول عقل معاش چوں وزیر فکر چوں کتاب خیال چوں لوح بس چوں عالمِ کبیر یک نفس است وعقل کل روحِ اوہمچنیں نہ عالمِ صغیر نہ خارج ست نہ داخل ہمچناں حضرتِ جل و علا در عالمِ کبیر نہ داخل است نہ خارج شناختنِ او موقوف است بہ شناختنِ خود مَن عَرَفَ نَفسَہٗ فَقَد عَرَفَ رَبَّہٗ ؎ پروردگارِ نفس شناختنِ ایں نفس ۔خود چہ باشد پروردگار چیست ۔باب دوم درمعرفتِ تاثیراتِ عالم بدانکہ آفتاب و ماہتاب ہر چہ در عالمِ کبیر دارند بمعنی خاص در عالمِ صغیر نیز مؤ ثراند واقف گردد آفتاب وماہتاب در عالمِ صغیر دو سوراخ بینی است جانبِ راست آفتاب وجانب چپ ماہ است و دم چوں گاہے راست و گاہے چپ رود بنوبت برہان است زیر اکہ دوچند جمع نشوندو دم از دوجہت برون نرودمگر درحالتِ خوف وجااع کردن و بالائے بلندی برآمدن وسخت دویدن و حالتِ خوردن دلیل بدانکہ جانبِ راست آفتاب و جانب چپ ماہ است اگر کسی را حرارت غالب شود سوراخ بینی راست بہ پنبہ مسدود کند یک شبانہ روز تا دم ازاں جانب بیرون نرود حرارت زائل شود وہمچنیں اگر کسی را رطوبت زیادہ شود سوراخ بینی چپ بہ پنبہ بنددرطوبت برود ایضاً چوں آدمی باشد کہ عملِ مذکور کند درمجلس نشستہ آرنج زیر پہلو سخت کند وکفِ دست برزمین وانگشتان فراز دارد چنانچہ ساعدازبدن قدرے جدا ماند چوں دمِ راست خواہد کہ بجانب چپ رواں شود بہ پہلوئے راست بنشیند ایضاً ہم برایں قیاس چوں ایں عمل کند احتیاج بہ پنبہ نباشدایضاً چوں خواہد کہ در خواب دمِ آفتاب وماہتاب درتحتِ تصرف آرد چوں بہ پہلوئے راست بخسپد دمِ چپ رواں شود وچوں بہ پہلوئے چپ خواب کنددمِ راست جاری گردد ایضاً اگر کسی در روز دمِ قمر بگذارد و درشب دمِ شمس چوں ایں را عادت کند ہر گز بیماری وسستی و دردِ استخوان و دردِ سرو دردِ دنداں وحرارت و رطوبت و برودت ویبوست و سحر و جادو و زہرو مارو کژدم بروے کارنکند ہمیشہ جوان باشد اصلاً موئے سیاہ سفید نگرد دچوں مردِ پیرعملِ مذکور کند موئے سفید سیاہ گردد ایضاً اگر کسی عزمِ سفر داشتہ باشد بنگر دچوں دمِ راست جاری بود قدمِ راست پیشتر نہدورواں شود باخیریت و سود مند باز آید ایضاً اگر کسی خواہد پیشِ باد شاہ وامرا واکابر و ہربزرگے کہ باشد رود اوّل حروفِ نامِ مذکورین شمار کند اگر طاق آید دمِ راست باید سہ قدم دراں پیشتر نہد وچوں جفت آید دمِ چپ باید ہماں طریق عمل نمایدو بعد رسیدن بمقصد چوں دم راست بود در کلام خود سبقت کند و اگر دمِ چپ بود ضدِ آں گیرد ایضاً اگر دو لشکر مقابل یکد یگر سالارِ لشکر ملاحظہ نماید چوں دمِ راست باشد پیش دستی کند واگر دمِ چپ بود اورا حملہ کردن دہدتا اومغلوب گرد د ایضاً اگر کسی اسپ یاپیل وشتر وستو رو غلام ومانندِ آں خریدن خواہد وقتیکہ دمِ راست جاری بود بخرد وچوں دمِ چپ بود توقف کند ایضاً اگر کسی جامۂ نو یا ز رینہ وعقد پوشیدن خواہد دمِ چپ باید وبرائے رفتنِ حمام و حجامت کنانیدن وغذا خوردن دمِ راست باید ایضاً اگر کسی کو دکان را در مکتب خانہ یا دختراں را درنگارخانہ فرستادن و برآوردنِ عمارت ونصب کردنِ باغ وزراعت خواہد دمِ چپ نگاہ دارد۔

ایضاًمعالجت وگم شدہ راطلب کردن وزرینہ ساختن وقصر و حجامت وداغِ ستور کردن ونعل اسپ بستن دمِ راست باید ایضاً اگر کسے وقتِ فجردمے کہ جاری باشد براں قدم نہد تمام روز وشب بفراغت بگذارد و اگر سہ قدم دراں دم نہد خیر بود وبعضے حکیماں گفتہ اند کہ ایام درتقسیم مدام نگاہ دارد روزِ آدینہ و دوشنبہ دمِ چپ باید وروزِ شنبہ ویکشنبہ و سہ شنبہ وپنجشنبہ دمِ راست باید وبروزِ چہارشنبہ چوں ہر دودم برابر باشند بہتراست ہردوقدم یکبارگی درزمین نہد اگر بطریق مذکورین نگاہ داردتمام روز سعد بگذروحاجت ساعت سعد نباشد وچوں دمِ شوریدہ بوقتِ صبح برآید دراں روز ہیچ کار کردن نشاید ایضاً اگر کسے دعوے کندیا با دشمن درمجلس حاضر آید جانبِ راست گذارد ایضاً اگر کسی رایکشبانہ روز اطلاع نباشد کہ کدام دم جاری ا ست چوں در خانۂ اوعورتے حاملہ بود فرزند نیکبخت زاید واگر نہ منجملہ فرزندان کہ داشتہ باشد یکے بزرگ شود ایں مژدہ براصل است ایضاً اگر دم از ہر دو جانب پیوستہ بدر آید خطرِ مغز شود ودیوانہ گردد ایضاً اگر دم چپ چار ساعت رود فتوحِ غیب برسد واگر ہشت ساعت جاری شود از جائے تشریفے یابد چوں چہار دہ ساعت رواں گردد شادی بیند واگر یکشبانہ روز رواں گردد درا بنائے جنس خویش بزرگ گردد واگردمِ راست چہار ساعت رود چیزے از غائب یابد چوں دوساعت رواں گرددمیانِ دوستاں رنجش پیدا آید اگر ہشت ساعت جاری بود از خویشاں خبرِ بدبشنودا گرد دہ ساعت جاری بود بیمار گردد و اگر دو از دہ ساعت رو دد شمنے پیدا شود کہ از وآزارے رسد اگر شبانہ روز رود اجلش نزدیک رسیدہ باشد ایضاً اگر کسی خواہد کہ جانبِ شمال و مشرق رو د دمِ راست باید واگر جانبِ جنوب و مغرب خواہد دمِ چپ بہتر بود اگر کسی سائلی سوال کند کہ لشرِد بیگانہ آمدہ وقلعہ گرد گرفتہ است درخود تصوّر کند چوں دمِ راست باشد بگوید کہ شمارا فتح است بدر آیند و جنگ کنند بحکم اللہ تعالیٰ فتح ونصرت روئے نماید ایضاً اگر کسی پیشِ بزرگے آمدہ عرض کند جنس دزدی غالب شدہ چوں جانبے کہ دم جاری باشد دراں طرف آمدہ پرسش کند البتہ آں مہم برآید و اگر جانبِ دم بستہ آید در جواب توقف نماید ایضاً اگر کسی بہ پرسش مریض یا مجروح از طرفے کہ دم جاری باشد بیاید مبارکبادی بہ وے دہد واگر از پیش وپس پرسش کنند حکمِ جانبِ راست گیر ندایضاً اگر کسی پرسش غائبے کند از جانبِ دم جاری آں غائب سلامت بدل بود وچوں از طرفِ دمِ بستہ سوال کند خیریت نبود واگر از جانبِ دمِ بستہ آید و از طرفِ دمِ جاری رفتہ بپر سد غالب غائب سلامت بیاید واگر از طرفِ دمِ جاری بیاید و جانبِ دمِ بستہ رفتہ سوالے کند از حیاتِ غائب نومید باید شدن ایضاً اگر کسی مارو کژدم گزیدہ وزہر دادہ را جانبِ دمِ جاری بیارد بہ شود و چوں عکسِ آں سوال کند موجب خرابی بود ایضاًاگر کسی بہ پرسد کہ زنِ حاملہ پسردارد یا دختر اگر جانب دمِ ماہ پر سد دخترزاید اگر از طرفِ دمِ آفتاب سوال کند پسر آمد چوں سائلے از جانبِ دمِ ماہ پرسدو دمِ راست جاری بود حاملہ پسر زاید اما ترید ہمیں حکم طرفِ دیگر دارد ایضا اگر کسی پرسد کہ آوزۂ لشکرِ بیگانہ پیداشدہ لیکن معلوم نیست راست است یا دروغ چوں سائل ازدمِ راست آمدہ بپرسد راست باشد واگر از جانبِ دمِ چپ آمدہ سوال کند دروغ بود ایضاً اگر کسی بپرسد کہ ازیں دوبادشاہ یا دو پسر وامیر یا دوکس کہ میان خود محاربہ دارند کر افتح باشد از جانبِ دم جاری نامِ ہرکرا اول گیرد اورا فتح شود ونامِ ہر کہ از طرفِ دمِ بستہ اوّل گیرد آں کس را ہزیمت بود ایضاً اگر کسی رایک شبانہ روز دمِ راست جاری باشد نتیجۂ آں بدبود واگر دو شبانہ روزی انفصال رود از عمرِ اوکمتر باشد اگر پنج شبانہ روز رواں شود از عمرِ اوسہ سال ماندہ باشد واگر دہ شبانہ روز رود یک سال باقی بود اگر بستم شبانہ روز رود شش ماہ ماند باشد واگر بستو و پنج شبانہ روز رود مدام جاری گرد د دو ماہ ماندہ باشد اگر بستں و ہفت شبانہ روز رود پانزدہ روز ماندہ باشد اگر بیست و ہشت شبانہ روز رود یازدہ روز ماندہ باشد واگر سی شبانہ روز رود از عمرِ او دوروز ماندہ باشد واگرسی ودوشبانہ روز جاری گردد از عمرِ اویک روز ماندہ باشد اگر سی وسہ شبانہ روز رود ہم دراں روز خطرِ جان بود ایضاً اگر سائلے سوال مہمی کند چوں در وقتِ پرسیدن دم درون رود آں مہم بکفایت رسد واگر نفس برون آید دراں کار قدرے تاخیر افتد امّا سعیدا ست حکمِ عطار د دارداورا چیزے دیگر باید تا آں کار بر آید ایضا ً اگر کسی دروقتِ دمِ راست باعورت مجامعت کند چوں حمل گیرد پسرزاید اگر وقتِ دمِ چپ حاملہ گردد دخترزاید ایضاً اگر کسی خواہد کہ دوستدارِ اوشود فرمان بردارِ او گردد بوقتِ کنار گیری یا در حالتِ مجامعت لب برلبِ عورت نہدنفسِ راست مرد بادمِ چپ عورت مقابلہ شود تاحدے دراں بماند کہ عورت بیست و یک کرہ نفس راستِ مرد از دمِ چپ دروں کشدو مرد ازدمِ راست نفسِ چپِ او فروبرد بیست ویکبار چوں ایں عمل کند ہردو فریفتہ یکدیگر شوندایضاً اگر کسی برائے بر آمدنِ حاجت دعوت کردن خواہد روز پنج شنبہ عروج ماہ وقتِ فجر بدمِ چپ آغازِ آں کارکند فی الحال بانجام رسدوبرائے قہرِ دشمن روز شنبہ یا سہ شنبہ وقت برآمدنِ آفتاب درہنگامِ محاقِ ماہ شروع کند ایضاً اگر دمِ ماہ جاری باشد دو کرتٍ یا سہ کرت بیک روز نزدیکی باعورت نکند چرا کہ رطوبت غالب شود و ضرر کند چوں دمِ آفتاب بود باک نیست کہ انزالِ منی برقدر خواہد اگردمِ آفتاب جاری بود غروب وجنوب پشِ پشت دہد چوں روزِ دمِ ماہ باشد شرق وشمال پسِ پشت آرد وجنگ و رزد بحکم اللہ فتح یابد واگر ہر دو ہمچنیں کنند پس قاصدرا روئے فتح نماید ایضاً اگر سائلے سوال کند وہردودم مساوی جاری باشند نفس را اندروں کشیدہ زمانے نگا دارد وبعدہ بگذارد چوں دمِ آفتاب غالب آید بدباشد واگر دمِ ماہ غلبہ کند نیک بود در وقتِ طعام خوردن دمِ راست نگاہ دارد و آرنج چپ زیر پہلو دار دچوں تمامی طعام بدیں طریق بخوردزودہضم گردد بعد خوردن تاپنج ساعت آب نخورد پستر اندک اندک بنوشد فائدۂ ایں از عمل روشن خواہد شد ایضاً اگر کسی سائلے سوال کند در اسقاطِ حمل گر جانب دربستہ می آید و پرسد حمل قرارگیرد وضدِ آں دیگرا ست ایضاً اگر کسی درنشاط ہر دو دم بگرداند سکان کرۃ مقدارے شدہ اختیار کند شوق و ذوق یابد کہ در تحریر نگنجد ترتیبِ تصویر و ماہیتِ آفتاب دریک دائرہ دیدن چوں در عالمِ کبیر یکجا شوند چہ نتیجہ دہد چوں درانسان یکجا گر دند چہ روئے نماید چوں باختیارِ خود دریک صورت گرہ بندد چہ ثمرہ ظاہر آید مکشوف باد آغازِ قیامت آفتاب و ماہتاب جانبِ مغربِ یکجا برآیند آں روز صفت باشد کرۂ زمین برہم زند اِذَا دُکتِّ الاَرضُ دَکاّ ً دکاًّ دَکّاً عیاں بود و تمامی افلاک ہمچو صف پیچیدہ شوند کَطَیِّ السِّجِلِّ الکُتُبِ درقبض آیند چوں آفتاب و ماہتاب در عالمِ کبیر ہم چنین شوند وقتِ موتِ انسان آفتاب و ماہتاب در باطن او برابرمی آیند و دوصورت حاضر میشوند ہمچو تجیِ خاص بعضے اولیاءِ خدا شمس وقمر را ملک گفتہ اند از روحانیت جدانیستند تا آنکہ ایں ہر دو یکجا نشوند فسادِ جسد حاصل نشود و ہر چیز کہ درآنست ہماں ظہور درنیست چوں سالکِ سعادتمند خواہد کہ آفتاب و ماہتاب باختیارِ خود در یک دائرہ در آر دو صورت بندد حصولِ فائدۂ آں تمامی ذکر خواہد افتاد دریں راہ در آید و ثمرۂ ایں دریا بد ہر سہ وصف معلوم کند اوّل چوں ایں شغل شروع کند یک سالے خلوت اختیار کند جائے مفرح و دلکشائے و فراخ باشد جامہ و جائگاہ و تن پاکیزہ دارد و باخلق اصلاً ملاقات نکند اِلاَّ بضرورت و اگر شود باک نیست و طریق طعام خوردن دریابد دائم الحال برنجِ سفید با دوغِ گاؤ با نمکِ کافی بخورد و جغرات ترش نباشد و چوں ترش باشد ازو دوغ نکنند چوں ضرورت بود کہ دیگر پیدانشود بعدہ دراں جغرات آب بسیار انداز د و تاترشی اوبر ود تایک سال خوردنی دیگررا درخاطر نکند ویا شیر بابرنج نخورد و دیگر منع ست ۔سند طریق جلسہ معلوم کند دریں شغل دو جلسہ اندیکے مربّع و دیگر دوزانو ہر چہ سالک را میسر آید عمل نماید اگر روئے سوئے آفتاب و ماہتاب دارد و دریں خیال باشد بدیں صورت پرّہ بینی رابہ بیغولہ بر سرِ بینی نظر دارد اوّل چند مدت چشم را درد خواہد شدو آب چشم بدو خواہد آمد و سردرد کند و ہر دوجانبِ سر نیز درد کند چوں یک اربعین مواظبت کند ایں رفع خواہد شد و چشمِ او قرارخواہد گرفت اوّل در نظرِ او ہمچو شراب خواہد آمد بعدِ آں ہمچو خمر کہ از کبہ گذشتہ در خانہ می افتد تاتمام روئے خواہد گرفت بعد از ہمچو ماہِ چہاردہ شبہ روئے خواہد گرفت اکثر مغیبات او را ظاہر خواہد شد بعد ازاں از زنخ تا موئے سر آفتاب خواہد شد باز آفتاب و ماہتاب ہر دو در نظر مہیّا خواہد شد اگر دراں حال جانورِ مردہ یا آدمی بے جان در مقابل اوشودو نظر برسرِ او گماردزندہ گردد تنش عبس شود بازجنبش در خودکند بخود آید چند الفاظِ آمدن و رفتن از مرشد معلوم کند باز ایں تصور را از پیشانی سوئے سر بردچوں بسر رسد سایہ نماید چوں در تارک رسد از سر تاعرش جملہ مکشوف گردد وجن وملک ہر ہمہ رابے پردہ بیند فرشتگان بصورتِ کواکب و تاثیرِ شاں ظاہر گردد وہیچ چیزے او را بعید نماند وچوں نظر برپشت رسد ماہیتِ تمام زمین ودریاروشن گردد وچون نظرِ از پس گذشتہ پیش آید تمامی یک نظر بود از عرش تا بفرش او را مکشوف باشد و چوں نظر باز بانداز دائرہ از دائرہ بدر گردد تمامی علمِ حکمت بروے جلوہ کند چوں از بدر بدر آید ماہ محو گردد آفتاب تاب دہد تابِ مستی و حدت سراب شود از خود رو د بحق شود یک ہستی بہ نیستی جلوہ کند کہ کُلُّ مَن عَلَیھَا فَانٍ وَیَبقیٰ وَجہُ رَبِّکَ ذُوالجَلالِ وَالاِکرَامِ روئے نماید معنی ذاتِ او باشد و اسمِ اللہ کہ در رتبہ آنکہ جہت روئے نماید یعنی از معلق و مجہول النعت بود بعضے موحدین ایں مقام را باللہ نسبت کردہ اند بداں معنی کہ قُل ھُو اللہُ اَحَد باطلاق خاص کردہ اند اَللہُ الصَّمَد کہ بے ہمتا است ثمراتِ ایں شغل بیش اند تا چند نوشہ آمد بعد ازیں یک سال ایں عمل دست دہد و بعداز دست آمدن ہرماہ یک بار ایں شغل کند باز در کارو بارِ دیگر مشغولی نماید اکثر حکمائے ہند ایں عمل کردہ اند بماہیتِ خود رسیدہ اند بعضے اہل اسلام از عمل مذکور بجائے رسیدہ اند کہ فائدۂ معرفت کماینبغی حاصل کردہ اند ودریں شغل احتمال نیست کہ شود یانشود والبتہ شود بعد ازیک اربعین حظ خواہد شد اینشکل

متصوّر باشد چنانچہ پیرو مرشد میفرماید بداں عمل نماید ایضاً اگر کسی در حالتِ معاشرت نظر بر پرۂ بینی نگاہ دارد انزال نشود ولی اوّل و آخر تصور فراموش نکند تاثیرش بماندا یضاً اگر کسی رابصارتِ چشم کم شدہ باشد چشم را در شش جہات بگرداند و تصور برپرۂ بینی کند روشنائی چشم زیادہ شود ایضا ً اگر کسی را درچشم گل افتدوہم بداں گمارد در حالۂ تصور پلک نزند بتدریجِ آں گل محو شود ولے چہل روز مواظبت نماید ایضاً اگر کسی را آب چشم مدام بچکد چشم را بقوتِ تمام کشادہ دارد و شکم باریک یعنی معدہ بالا برآردومیاں تہی کند سر وعنق و کمر وپشت برا بردار دو دو زانونبشنید و در پرۂ بینی بستر و یک روز تصور کند بفرمان اللہ تعالیٰ آں زائل گردد ایضاً واگر کسی خواہد کہ چشم بدردنیا ید نقطۂ سیاہ در تختۂ سبز کند و در خانہ کہ خانہ روشن باشد نہ تاریک آنجابنشیند و در ہوا چشم را دارد دو دراں نقطۂ نظر کند اصلاً پلک نزند و نخست آب چشم سرو برون آید بعدہ آں آبِ گرم چکد بعدِ آں آب گرم وکدربدرآید آنگہ بداند کہ صحت حاصل گشت ولیکن ہر سال ایں عمل بروے لازم است۔ فائدہ اگر کسی خواہد کہ دنداں محکم گردند وقتِ صبح برخیزد و دنداں بدنداں سہ کرت سخت کند و ہوائے دہن بستہ دارد تاتمام دہن پر لعاب شود آنرا بینداز د وضو کند و مسواک سازد اگر این حکمت مؤثر گردد فائدہ عظیم ا ست ؎

ہمیں فوائد را صاحبِ رسالۂ محیطِ معرفت نیزدر نظم گفتہ است:

تصورکن ز چشمِ خویشتن اے دل بہ پیشانی

در آید در نظر تاجلوۂ معشوق پِنہانی

اگر درچشم گلِ افتد علاجی نیست زیں بہتر

مزن مژگانِ خود برہم شود زائل بآسانی

چو خواہی تادمِ آخر نگرد د نقص درنورم

بہ بیں برپرۂ بینی ز چشمِ دل اگر دانی

برائے رفع علتہائے چشمِ خود علاج از من

شنو از گوشِ جاں دیگرز قدر تہائے ربانی

بکش از پنبہ گوشِ خود کدورت رابچشم ایجاں

بکف زابِ دہن ہر صبح مالیدن چوبتوانی

اگر زیں نوع تایک سال قصداً در عمل آری

نیفتد حاجتے تازیست باکحلِ صفاہانی

سخن دیگر شنو از من پے مضبوطی دنداں

چو بر خیزی ز خوابِ نازوقتِ صبح نورانی

بہم آمیزدنداں را بدنداں باز محکم کن

دہانت تاشود پر از لعاب اے مایۂ جانی

بینداز از دہاں آنراودیگر بارہم زینساں

عمل کن پیشتر از غرغرہ اےعینِ انسانی

چوپردازی بدستورِ بیاں ایں حکمتِ محکم

شود مضبوط دندانت ز خوردن گرچہ درمانی

برائے دفع زہرِ ماردم از چپ بود بہتر

شود از راست دم زائل برودتہائے جسمانی

اگر کسی را د نبل و آماس و یاسوزش ومانندِ آں پیدا شود آبِ دہن علی الصباح مالد بہ شود ف اگر کسی رابر وجہ آبلہ مسیّ پیدا شود آبِ بینی اگر مالد بہ شود مجرب است و برائے این ادویۂ دیگر خوب نیست ف اگر کسی پنبہ در گوش نگاہ دارد ہر چہ کدورت در پنبہ سخت گردد آں را بگیرداز آبِ دہن برکفِ دست بمالد ودرچشم کند اکثر علّت از چشم دفع شوند اگر آں کدورت در شراب انداز دو آدمی رابخوراند بیہوش گردد۔ وقتہا باید تاہوشیار گرددف اگر کسی را رطوبت غالب شود پنبۂ کہنہ از گوش بیار د و در بینی نہد و ہوائے آں پنبہ از نفس دروں کشد حرارت پیدا آید اگر خورد باشد در گلوئے او بندد تاثیردہدف بخوردنِ ترشی کہ وجودِ آدمی را ضرر میشود حکمت چیست بداند کہ درانسان تاکہ حیاتست ماہیتِ نبات است باکل وشرب نمومیگردد و ترقی می پذیرد الحاصل چوں درختے را چند روز آبِ ترش دہندآں درخت البتہ خشک شود وحطب گردد وچوں آدمی ترشی خورد ضرر شود و از فیض مادہ باز ماند و معدہ سر د گردد و یبوست بربرودت غالب آید دیگر الفاظ بایکدیگر برابر افتادہ اند کیمیاوہیمیا وریمیا وسیمیا، کیمیا از ممردنیااست چوں ماہیات ومعدنیات چنانچہ زینق و گو گردومنسل مگس سرخ آتش و مانند ہر کہ برحقیقتِ پارہ ومس واقف گردد بایکد یگر موانستِ مزاجِ تواند داد ہر کہ درمیان معدنیات و نباتات و وزنِ آتش برحسبِ استعدادِ مزاج از اندک باہرر رساند ادویۂ مذکور را قائم النار گرداندشمس و قمری بدست آید و ہیمیا خود راغائب کردن است از دعوت منجملہ اسمائے اربعین کہ یاجلیل المتکبر حاصل میشود چنانچہ ایں درویش در جواہر خمسہ ذکر کردہ است و تجربہ ساختہ واز بعضے افسونہائے ہندی نیزدست می آید وبہ بعض ترکیبہا کہ از اشجار و جانوراں بوقتِ معین جمع میکنداز اں بعض سرمہ میسازند بعضے ترکیب دیگرمی پردازند برآتش ریمیا علم ا ست کہ تنِ خود را میگذارند وروحِ خویش را در جسدِ دیگر درمی آرند چوں آں تن ہم ضعیف شود او را نیز گذاشتہ بو جووے دیگر قرارمیگیرند ہم چنیں تاقیامت بریں طریقی میگذرانند چنانچہ بالا مذکور است وسیمیا سہ رکن دارد یک رکن او ترتیبِ اشیاءاست چوں ہمہ اشیا را بوقتِ سعد بنفس موافق جمع کند مؤثر گردد و دوم رکن طلسم ا ست از اسمائےباری تعالیٰ خواہ عربی باشد خواہ فارسی خواہ ہندی حاصل میشود وسوم رکن دائرۂ خط از دعوتِ نقطی حاصل میگردد و از مرشدِ کامل عامل ایں را حاصل کند چنانچہ گم کند کہ کسی واقف نگردد اُمی تر بود ہر کہ ظاہر کردہ است آخرزیاں رسیدہ فسردہ شدہ است اگر کسی را از خاندان بے باک نگر د د مستور در مستوردارد آنکہ از فقربہرہ یابد اصلاً در تسخیر خلق درنیاید تا برخورداری دارین یابد۔ بابِ سوم در معرفتِ دل و ماہیات دارد و ارادت و تخیلات وغیرہ آنکہ پیدا میشوند حقیقت از کجا ست بچہ مناسبت بروجہِ دیگر پیدامیشود اصلاً قرارنمیگیرد و یک دیگر پیوستہ خالی دیگرمی آید بدانکہ در عالمِ کبیر برمیگذرد تمام از تاثیراتِ دوازدہ بروج است وہر بروجہ سعد و نحس بہماں تاثیر میگذرد وتمام بروج در عرش اند و عرش محیط است ہشت افلاک رابہ د و ازدہ بروج تمامی عرش تقسیم شدہ است ہر برج بچند کواکب منقسم است در فلکِ کرسی بستد وہشت منزل اند بہ ترکیبِ ہماں کواکب ہر منزلے صورت گرفتہ است قراردرعرش در کرسی ہرچہ دراں نہادہ است در ایں تا ثیرات بتاثیر دوازدہ بروج ہر فلک دو تاثیر میدہد ایں ہفت افلاک بذات اختیار اند چنانچہ بروج فیض دہند ہماں طریق فیض گیرند و بحرکت عرش بگردند شباروزی یک روز گردیدہ آیند وشش بروج لیلیٰ اند وشش بروج نہاری و بعضے بروج بزرگ اندوبعضے خورد وبعضے نر اندوبعضے مادہ ،مادہ بحرکتِ شمس دوازدہ بروج یگاں ماہ تمام گرفتہ اند وبحرکتِ ایشاں بہ تغیر می آیند۔ گاہی شش بزرگ درشب آیند شب کلاں گرددچوں در روز آیندروز افزوں شود چوں بعضے خورد وبزرگ در تقسیم آیند استوار گرددیکے اعتدال اللیلی دیگر اعتدال النہاری و خانۂ ہفت کوکب بدوازدہ بروج کردہ اند کسی یک خانہ کسی دوخانہ وایشاں بایکدیگر آغشتہ اندوتاثیراتِ ایشاں برکرۂ خاک عیاں وبیاں یابند حکیمانِ واثق تمامی تاثیراز سیرِ ایشاں میگیرند از حرکتِ کواکب بایک دیگر نظردارند یابرابر شوند یا عقب آیند یاپیش روند یاتثلیث یابند یاقران شوند یا مقابل باشند یا اقرب یا ابعد از ہرتجلّے تاثیرے دہندچوں غلط نکند اکثرراست آید آنچہ واقعات در عالمِ کبیر ہماں تاثیرات در عالمِ صغیر داند بفہمِ دقیق عالمِ صغیر رابشنا سد ایں حجتِ متین کہ سر موجودات و شجر منتہی است دروعجائبات وغرائباتِ آسمان وزمین بے انتہا است ترکیب در انسان نشان دادہ انددریابد حمل سر، ثورگردن ،جوزا دو دست ،سرطان سینہ، اسد شکم، سنبلہ کمر، میزان ناف ،عقرب محل عورت ،قوس دوزانو،حوت ساق، دلو قدم، جدی رادونسبت ست یکے نسبتِ خاص کہ تعلق بہ گوشت دارد و نسبت دیگر متعلق برگہا است وہربرجے بہر عضوے تعلق دار دوصورت گرفتہ آنجا فقط صورت است اینجاصورت بامعنی معائنہ آمدہ است چنانچہ آنجابروج تاثیردر کرۂ خاک انداختہ ودر موالیدِ ثلٰثہ ظاہر آمدہ و مبرہن گشتہ ایجا معنیٰ وصورت درقلب انسان نشان داد از سعد ونحس بحرکتِ خیر و شر، نفع وضرر قلب را قلب ازاں گویند کہ گردش دارد بہر لمحہ معنی بروج در دل آید وصورت بندد واقع حال گردد ودل قرارنمیگرد ازاں جہت ا ست اگر عرش سکون گیرد دل قرار پذیر د نہ عرش راقرارے نہ دل را آرامے از ینجہت قُلُوبُ المُومِنِین عَرشُ اللہ گفتہ اند دیگر طریق دریافتِ قلب و حاصل کردنِ ایں معنی معلوم کند کہ در عالم از سعد ونحس چہامیگذرد وچوں وچہ نوع ست اگر کسی راحق تعالیٰ توفیق بخشد و نجتیار سازد از حال گردشِ دل معائنہ کندوبہر حال آگاہ وقت بود برائے آگا ہش حال بریں سند خلوت اختیار کند یکسال در خلوت خانۂ تاریک و گوشہ کہ آواز ہیچ جہندہ نرسد و باکس ملاقات نبود اندیشۂ غیر درخاطر نگنجدو نسنجد و فکر ہیچ کار وبارِ دنیا را بخودراہ ندہد و تن را ساکن دارد وبہ ہیچ وجہے ازمصلّٰی برنخیز داِلاّ بجہتِ وضو ونمازدائم الحال درخود متفحص باشد کہ ہر شعورے کہ پیدامیشوداز کجاست وازچہ ہویداست وکجا میرود برآمدنِ آں ازروئے سعد خواہد بود یانحس بہر دو وجہ درپے شود ووہم رادرسوید انگاہ دارد در دل فکر راقراردہدخیال دیر ہردوپردۂ دل گماردوہرچہ از بے نشان آید در نشان دریابد چنانچہ روشِ محققان است درآنجا مسکن گاہِ خود کند وخاصیتِ بروج دریابد چنانچہ آنجاسعد ونحس ا ست اینجابذمیمہ وحمیدہ خاصیت است ودل را دوجانب ا ست یک جانبِ جلال عظمت وجانبِ دیگر جمالِ کبریا ہر چہ از جلالِ عظمت سرزند بسرہنگ شیاطین کہ شیطان است منسوب گرددوہرآنچہ بجمالِ کبریا روئے نماید روح الامین بود کہ بارواحِ ملکی سرزند وہر چہ در بروج ِعالمِ کبیر نہادہ انددریں نہادہ است چوں مبتدی باشددرپے شناختنِ مشغول گردد تاحرکتِ ایں قلب وحرکتِ فلک الا عظم یکے بیند چوں متوسط باشد درپے ادراک بود کہ عرش عظیم در قلبِ انسان بود وچوں منتہی باشد کرۂ عرش نزدیک اورا زاویہ گردد اصلاترس در نظرنیاید عالم کبیر وعالم ِ صغیر قلبِ او گردد واو را دارالوراباشد ہرسہ یابد حس ملاحت یا بد منسوب بہ بروج کنداز سعد ونحس مقابلہ گیرد و آگاہ یابد ولے پیرِ کامل را لازم است کہ مرید را ازیں حال واقف کند تابر حال خود واثق آید وبیناگردد وایں معلوم نشودگربمعائنہ ومکاشفہ ومشاہدہ در منزل گاہِ سبحانی لطیفۂ ربانی دل دلیلِ اوست بریں شکل کہ دربابِ اوّل نمودہ آمددریابد۔

باب چہارم درمعرفتِ ریاضت وکیفیتِ آں بدانکہ حکمتِ جسدِ انسانی فراست وبنیاد ونہادِ اوبر خاکِ تلوین وتکوین وفیض وجذب بقوتِ آتش ا ست۔ قیام وتخلیل وحرکت وقوت وقسمت و تنفس بحسنِ ہوا است۔ ادراکِ کلیہ وماہیت جزئیہ ونطقِ انسانیہ ودریافتِ اہلیت وشناختِ حقیقت وروحِ نفخیہ بفیضِ اَللہُ نُورُالسّمٰواتِ وَالاَرض است چوں مذکورین بایکدیگر دبدبۂ وجود بکونیتِ کرۂ عالمِ صغیر سربرآورد و مہیا و موجود گشتہ و گوشت و خون و استخوان و رگ و پے و سرائر بماہیت عالم کبیرایجاد یافتہ حرکت وحرفت وقیامِ عالم کبیر معلوم کند کہ تمامی افلاک وکواکب رابحرکتِ عرش شبانہ روز یک دوراست چوں آں دور قرارگیرددر عالم تعطیل پذیر د ۔کرۂ خاک کہ مرکزِدوائرِ افلاک است باندک مدت چوں منتشر وپراگندہ گرددبداں سبب باری تعالیٰ بحکمتِ قدرت ایشاں را حرفت حرکت دادہ است کہ برابطۂ خود میگردند یکے بردیگرے غالب شدن نتواندازیں جہت عالم کبیر برپاست وہر جاچوں ہماں حکمت در عالمِ صغیر بنیاد ونہاد بکسب و ریاضت وحیلہ وحکمت تراش کند تابے عادت عادت پذیر گردد تاعالمِ صغیر برہم نزند چنانچہ آں ہم چنیں ثابت ماند مکشوف بادبدن بلادست و روح مثلِ سلطان چوں بلا دخراب گرد دسلطان از آنجارخت بردارد چوں برپاست بفراست و دراست و کیاست کارکندومعمور سازدبمعنی خاص نہ معمور باشد اصلا ً ویرانی وگمنامی وپریشانی رونماید وچوں بہوائے غتلب وشوق مباشرت وبذائقۂ نسیانِ شیریں بمکرِ چشمِ دوربیں درآید و آں حال برواستیلایابد ضرورت است کہ از خود رود وچوں محافظت نشود چراکہ حق تعالیٰ فرمودہ است وَمَن یُؤتَی الحِکِمۃَ فَقَداُوتِیَ خَیراً کَثِیراً اگر بے حکمت کارے راست آمدے اِسمُ الحَکِیم برعبث بودے چوں باری تبارک وتعالےٰ بعنایتِ خویش ترا از عدم بوجود آور دہ و موجود ساختہ باید کہ خود رابربادندہی وبرہو او رہوس خاطر نہ نہی البتہ تن را بریاضت درآری فکر بتصوّرِ باطن گماری کرمِ وے برابردارے آنکہ سوائے عطمت برآری ایں وجود رابذاتہ حرکت نیست ماربدل ودل دلیلِ رحمانی ولفۂ ف ربانی ا ست چوں ایں را از غاشیۂ غیر بدر کشد بحکم کہ امر قدیم مامور است بامر اللہ مؤید وفحلا باد حاطہ تمام مستولی گردو وہیچ غش وغطا اورا حجاب نشود وبہردمے و قدمے ترقی و تجلیات روئے نماید ازظاہرکسبی رو از باطن وہبی ۔الحاصل ایں تن مثل انباں پر آب یامشک پر بادست اگر ہماں آب وباد قرارگیرد ہر آئینہ تنقیض پذیر دچوں ایں تن بآب وطعام پرشدہ باشد عمل کردن ممکن نبود مگر بچلّہ پاک کردنِ تن است بنرمی چنانکہ بدومضرت نرسدوتباہ نگرد دچوں درشکمِ مادر بچہ یکبارفیض میگیروبمعتادنہاد عمرِ او باو میرسد اگر ہر بار ہماں مقدار باطن فیض گیرد ہماں قدر قرار یابد ولے دریں شرطست کہ بکسب وریاضت آں آب و باد را جذب کند تا صفائی بدن شود بعدہ لطیف را بمثال رساند و کثیف را بصورت مثال متصل گرداند و ہر چہ شایان نباشد آنرارفع ودفع سازد ہر بار ہم چنیں تن و آنچناں کند وپاکیِ تن از چلہ حاصل آید وجملہ چلہا ہشتاد و چہار است و ہریکی را خاصیتے و فائدہ است مع الفکر و دریں کتاب بستت و چہل بیان کردہ اندو مقصود از ینہا حاصل گردد بتوفیق باری تعالیٰ وشرط در آغاز ا ست کہ طعام وخلوت اختیار کند واز نظر نظر را اجتناب نماید و چوں در آغازِ مجاہدہ نوعی ضعف بدو راہ یابد ازاں باک ندارد والتفات نکند وبعمل مشغول شود کہ زمان ِمجاہدہ اوّل چوں زمستاں است و آخرآں چوں بشکال وبہاراست وبرائے مشغولی در روز وشب وقت معین سازد ذکرہنس یعنی اوّل حالِ جوگیان ایں شغل بمریدانِ خود تلقین میکنندودریں مواہبت روی نماید و دراصطلاحِ ایشاں ذکر راکَرَم می نامند زہد و ورعِ ر ا دَ ہرم میوریند تقوی ایشاں مجردبودن از علائق ژندہ مجرد در جرباشد فوطہ در کمربرسرخاک انداختہ روئے از خاکستر مالیدہ از ہر دو عالم ممتاز اند از نیستی وہستی نامی نہند سراسر رشتۂ توحید در گرفتہ ظاہر و باطن معنی نمودہ خیال وفکر ونیک صورت قرارست بہر حسن آرام ہر چہ از جانبِ معشوق آید سزاواراست کرمِ ایشان دریابد چلہ این کرم راسہج آسن میگویند مکشوف باد سرو کمروپشت برابردار دوساق برساق نہد وشتالنگِ پائے چپ زیر انتہائےزانوئے راست نگاہ دارد وشتالنگ پائے راست بانتہائے زانوئے چپ نیز نہد ہر دودست رابدست پیچدہ مشغولی نماید چون نفس برآورد ہنسوگوید' رہیم' عبارت از رب وحی است و چوں نفس دروں کشد 'سوہ' گوید عبارت از رب الارباب است چوں رب روحے برب الارباب صورت گیرد تجلی واحد بہر حسن ظاہر گردد ومحلِ مشاہدہ ومکاشفہ ومعائنہ شود باید کہ اکثربایں ذکر مواظبت نماید تافتح باب درغیب الغیوب حاصل گردد اشہادِ حال ایں نکتہ ایں سبداست سہج اوتان سہج کونان سہج بہر براہیایونان سہج سہج بکارے کویٔ سہج بوجہی برلاکویٔ ذکر الکہ چون خواہد کہ بایں کرم مشغول گرددایں چلہ پیش گیرددوزانو بنشیند بدستِ چپ مشت بندوآں مشت را بر سرِ زانوئے راست نہدآرنجِ دستِ راست برسرِ مشت برآرد ودستِ راست رانیز مشت بستہ زیرِ لحیہ تکیہ کند ہر دو سرین رایکجاسخت کند ناف را بہ پشت رساند از تحتِ ناف کہ در آتش است دم راصعودکند بتصور الکہ عبارت از تحت ا ست تادراں خیال گم گردد کہ خبرِ حال نماند اشہادِ حال ایں سبدست نہ الکہ نرنجن لکہی نکویٔ جوری لکھی تورہی نسویٔ ذکر کہکتی چوں چوں ذاکرے خواہد کہ کرمِ عمل نماید کرنبہ آسن بنشیند کرنبہ عبارت از نشست گاہ با خدا است دو طریق جلسہ داری یکے دست و پا وسر بخود درآوردہ بفراغت می نشیند درینجاایں جلسہ مرادست بپائے چپ یک زانو شدہ وکفِ پائے زیرِ سرین نہادہ زانوئے راست استادہ وار دانگشتانِ پائے چپ بشتالنگِ پائے راست بچسپانددستِ راست و دستِ چپ بزانوئے چپ نہد بعدہ زانوئے راست ھی ھی گویاں بزانوئے چپ بروداما سررانگوں نکند اندک کتف راکج کند باز راست آید طورے سختی کند کہ رگہائے عنق استادہ شوند ہر دولب مقدارِ یک انگشت جداباشنددنداں درخود چسپیدہ باشند نفس را از صدربسختی کشدو بہ سختی بروتااز خود رودبحق رسد سبد' جوتن چہری سوتن بھری کہے کور کہ سوبر کہ کیوں مرے ذکرِ نرنجن چون طالبی خواہد کہ بایں شغل مشغولی نماید باید کہ جلسہ گربھ آسن گیرد گربھ آنرا گویند کہ چنانچہ درشکمِ مادرے باشد دریابد پائے چپ برپائے راست نہادہ ودوسرین بردوپائے داشتہ وسرمیانِ دوزانوبرابر داشتہ و دوآرنج بردوتہیگاہ نہادہ ودو دست بردوگوش کردہ ناف را بہ پشت رساندہ از ناف رمقے کہ پیداست آنرانرنجن میگویند نرنجن عبارت از لاتعین ا ست دم راحبس کند درمیان بطن بگرداند از تحت تافوق وزفوق تاتحت بحدے دریں مشغولی نماید کہ چشمِ باطن ووہمِ طیران و فکر سیران و خطرہ بے نظیر ہر چہارا زبندو بزیرِ خود روند بشہودِ حال آیند ویکے شوند۔ ذکرِ چکری چوں خواہد کہ عالم رایک نقطہ بیندو تمام عالم را بتجدد امثال بر ہستی مطلق یابد چکری کرم را برخود لازم گیرد ۔ چکری عبارت از گردش است حالا روشنائی چشم در تفرقہ است چوں ایں ذکر کند آں نقطہ کہ بینا است یک نقطہ بیندعالم یک ذرہ بنظر آید کہ نقطہ دائرہ است از سرعتِ سیر دوزانوئے اتصال نبشیند دست بردست نہد نشیمن گاہ را برابر دارد چشم را بشش جہات بگرداند بعد از یکسال چشم گرداں باشد بینایی بحال خود یکساں بود فائدۂ ایں بیش است از عمل روشن خواہد شد۔ ذکرِ نبولی چوں سالک خواہد کہ نبولی کرم کند اوّل جلسہ چہارزانو بنشیند ہردودست بہر دوزانوداردوسرو کمر وپشت برابردارد ناف را بحالِ خود گذارد انبگلا نبگلا ہر دورادرتحرکہ آردہم چابک دریافتن جامہ انکلا عبارت از آفتاب است بنگلاعبارت از ماہتاب چون ہر دو گرہ شوند سیرِ لاتیناہی دست دہدفائدۂ ایں در مشاہدہ دریابد ۔ذکرِ گورکہی اگر سالک خواہد کہ باطن خود را مصفی سازدباذکارِ جو گیان کرمِ گورکہی باجلسۂ برم آسن بکند برینصورت کہ ہر دو کفِ پائے رایکجا کند انتہائے کفین زیرِ خصیتین نہد ہر دودست رابرپشت پیچیدہ دارد بعد مشغولی نماید سررااندک کج کند واندک اندک بدن راجنبش دہد بر زیرِ نفس زبان بادنداں بستہ دارد ومجرد نفس رابسختی ازراہِ بینی بقوتِ تمام بدرکشدو دو چنداں درکشد بہ مشقت انجام رساند وپیاپے بکند بعد از فجر وبعد از عصر ۔فائدۂ ایں از عمل روشن خواہد شد ۔

ذکرِ اکوجن اگر سالکے خواہد کہ کرمِ اکوجن اختیار کند اکوجن عبارت از کشش است یعنی مقصود را باصطلاحِ صوفیہ نیلو فرمیگویند طریقِ جلسۂ سدہ آسن بنشیند نیلو فر خانۂ آتش است و جائے بیرون آمدنِ دم است ہر دوسرین رایکجا سخت کند نیلوفرراپیاپے بالا کشد نوعے آتش پیدا شود کہ تمامے کثافت سوختہ گردد وہر چہ غیر معتادخود بود خاکستر شود فائدہ ازیں اشہاد معلوم کند۔ ذکرِ انہدسبد چوں سالکے خواہد کہ دائم الحال بیک حضور مشغول باشد واصلاً انفکاکِ وقت نبود باید کہ درعہدِ کرمِ انہد سبد مشغول شود ۔انہد سبد آنرا گویند کہ او را لایزالی باشد دوزانو بنشیند ہر دو سرین رابرکفِ پائے بدارد۔ہردو دست رابرگوش نہد و ہر دو انگشت شہادت را بہردو گوش دار دونرانگشت راپس گوش وسہ انگشت برابر واستادہ دار د از آنجاکہ آواز خیرد دراں آواز در آید نشان بے نشان شَود چوں دائم الوقت دست داشتن نتواند پلپل گردبیارد آس کردہ درپنبۂ نوبینداز ودر ہردو گوش آں پنبہ بد ہد چنانچہ آواز انگشت میخواستی درداشتینِ پنبہ ہم چنیں خواہد خواست اہل سلوک چناں کنند کہ منتظرِ وقتِ آں باشند ثمراتِ ایں بیشتر انداز عمل روشن خواہد شد۔ سبد انہات سبدش جون دہنی انتران کتن جوت انتران منہ من تناہلجاتی جانت برلاتت بشتابون بدہ ۔ذکرِنصبد چوں کسی خواہد کہ کرمِ نصبد را مشغولی نماید اوّل جلسۂ مربع بنشیند سروکمروپشت برابردار دہر دودست رابرابر کردہ وہر دو نرانگشت متصل کردہ زیرِ زنخ بداردوہر دو آرنج برشکم بالائے ناف نہد فکر خودرا باُم الدماغ بہ بردپس ام الدماغ یک روزنے است کہ آنرا جوگیان برنبہ رند گویند وآں روزن محل حیات وممات ونوم و قرارگاہ و تجلی و تعینِ عینِ ذات و فلک الحیوٰۃ است چنانچہ اشہادِ حال ایں سبداست میکہانکر جلی بجلی منہ چمکتی ابتہری نہ بے بندہ کرہی بہربہتی ہاکری کون ۔ذکرستیلی۔ چوں سالک خواہد کہ کرمِ ستیلی کند ستیل عبارت از بادِ سرداست اوّل کنول آسن بنشیندبر ینصورت نشستگاہ برزمین دارد پشتِ پائے راست بر زانوے چپ نزدیک تہیگاہ بنہد دست بالایٔی ساقیین بر زیرِ ناف نگاہ دارد وکرم ستیلی را آغاز کند ہر دولب بازدارددوپشت پائے چپ برزا نوی راست نزدیک تہیگاہ ودنداں رابستہ از فرقِ دنداں بادبیرونی دروں کشد تاتمام بطن و اعضا پر باد شوند ہم چنیں سبک شود چنانچہ طیورچوں لباں در گذاردلب را بہ بندداز راہِ بینی بگذارد تدریجاً چوں ازاں بیشتر عمل کند از راہِ گوش بگذارد چوں خواہد کہ شکم را صاف کند از راہِ پایاں گذارد فائدۂ ایں بسیاراست از عمل روشن خواہد شد۔ سدر کہی چراوے سیتل کر سؤ جانب جندد در کرجبو ۔ذکرِ بہوجمںا چوں سالک خواہد کہ کرِم بہوجم چ کند بہوجگما عبارت از مارست چنانچہ ماردم کشد باید کہ سالک ہمبراں طریق عمل نماید دریابد دوزانو بنشیند دہن را بستہ دارد از راہِ بینی دم را در کشد بتحتِ ناف رساند از تحتِ ناف بقوت بالا برآر دتابام الدماغ رساند از آنجابتدیجاًبگذاردتاتحتِ ناف رسد باز قوت بالا برآرد ہم چنیں تکرار کند تا طاقت شد نفس مذکور نگاہ دارد از راہِ بینی و دہن آمدن ندہد چوں بیطاقت شود براہِ بینی نفس را باآوازِ رقیق بدر کند باز از سر چنانچہ مذکورا ست شروع سازد بعضے عاملان ایں شغل را بجا میر سانند کہ یک روز دو روز بیک نفس میانند وبعضے بیشتر ہم۔ سبد کرم بدہی بہووَنگ سارجی بہووَنگم تہی انہ کتہ سدا اتری بار ۔ذکر بورکہ چوں سالک خواہد کہ تن را ہمچو پنبہ سبک کند باید کہ جلسۂ معہود بنشیند نفس را بردہ کشد شکم را اندک حرکت دہد تا باد درمیانِ دستہا وپائیہا ساری شود وازبینی دم کشاں باشد دست بدست بما لد تا باد دراں آید بحدّے عمل کند تاتمام اعضا مشک وار شود وقوت برآب رفتن پیدا آر د چوں شغل را مداومت نماید بعد ازیکسال حالِ مذکور پیداآید سد ذکر تراوت چوں خواہد کہ ذکرِ تروات کند جلسۂ مربع بنشیند انگشتِ ہردودست دریک دیگر پیچدہ دارد برسرِ ساق و دم چوں باد نزدیک کام رسد آنجا مقدارے سخت کند بجانبِ امّ الدماغ از بینی دروں کشد از نرِ انگشت و انگشتہا بسرعت بینی رابگیرد تابامّ الدماغ سیران شود چنانچہ بیشتر داشتہ بود ہمچناں بدارددریں در آید تاباد بامِّ الدماغ ردشود آنچہ خبطہ سر باشد برطرف گردد و مکاشفۂ علوی وسفلی حاصل شود ازیں اشہاد دریابد۔ سبد ذکرِ کنجریچون طالبی خواہد کہ کرمِ کنجری آغاز کند و آں عبارت ازدربستن است درکام را از زبان بندد اوّل حالِ زبانراشش ماہ از نمکِ سنگ وپلپل ِگردآس کردہ در وقت بمالد از ہردودست زبان بدرکشدودرازساز دوجامہ برگیرد نیز برگِ تنبول اصلاً نخورد و ناخنِ انگشتِ شہادت ونرانگشت بزرگ دارد وزیرِزبان کہ دو رگ اندیکے سیاہ ود ومی لعل ازاں ناخن بتدریج بہ بردواکثر زبان را آواز گرہ بدارد جانبِ روزن کام بحدّی زبان دراز کند کہ تمامی زبان در سوراخِ کام درآیددم بستہ گردد وقتیکہ زبان رابکام رساند لحیہ در استخوان خم دہد چوں کارِ اوباینجا رسد سالہا بیک نفس ماندن تواندزبان آنگاہ در روزنِ کام رسد چون زبان رابیرون کند بالائے پرۂ بینی برابر شود آنگہ داند کہ بمقصود رسیدہ است روشِ مشغولی دریابد و جلسۂ سدہ آسن بنشیند برینصورت نشستگاہِ خود درزمین دار دزانو وساق درخودچسپاندبرسرِ کفِ پائے چپ پشتِ پائے راست بنہد انتہائے کفِ پائے چپ را زیرخصیتین نہد تارگِ شاشہ ومنی بستہ شود ہردودست برہر دوزانوئے چپ وراست واژ گونہ دارد سندِبستنِ روزنِ کام نیز نگاہ دارد چنانچہ بالا مذکورست فائدہ ایں عمل نیز معلوم کندتاکارِ سالک از کجا رسد دریابد خواب وغلتچ و گرسنگی وحرقت وسستی و کاہلی وسردی و گرمی وحیات وموت از جمیع تفرقاتِ بشری منزہ شودپس سلوکِ آں سالک در افلاک باشد وکنجری درلغتِ جو گیان افلاک را میگویند چوں بایں شغل کامل شود و از کرۂ خاک تا عرش واز کرۂ خاک تاتحت الثرے یک قدم داردتحت وفوق دوسط ہر سہ یک کرہ اندچوں ایں کرہ ہر سہ عالم در تصرفِ آں سالک در آید دیگر فائدہ از عمل روشن خواہد شد۔ ذکرِ ملیکا چوں خواہد کہ در کرمِ ملیکا مشغول شود وقتِ صبح صادق برخیز دوضو کند جانبِ مشرقِ بنشیند نظر بآسمان بردچشم فراخ کردہ بہ بیند مقدارے چشم راخیرہ کند وخنکی ہوارابچشمِ فیض گیرد باز چشم بستہ در خود گشد باز باز کردہ ہماں نوع عمل سازد پیاپے تا طلوعِ الشمس فائدۂ ایں بیش است درمیانِ عشرہ روشن خواہد شد۔ ذکرِ کہنبہ چون خواہد کہ ذکرِ کہنبہ آغاز کند بادی کہ بر اعضا شدہ است از بورکہ تدریجاًباُِمّ الدماغ بہ برد قوت نکندو گرنہ اعضا شکستہ شود چوں بامّ الدماغ رسد چشم را دراز کردہ داردزبانرابکام چسپا ند نفس را از راہِ بینی آہستہ آہستہ بدر آمدن دہد باز عمل بورکہ را از سر آغاز کند چوں دروں کشد بورکہ گویند چوںبرون برآرد کہنبہ نامند چون بگذارد بحک خوانند ذکر بہان آسن برائے قوتِ پے ورگہاوگردن وپشت وہضمِ طعام و خشک شدنِ رطوبتہائے پنہاں کہ در بند ہائے تن است ایں جلسہ نگاہ دارد کہ پائے راست باساق برانِ چپ نہد پائے چپ باساق برانِ راست بداروبہ نرمی وآہستگی تا آنکہ عادت پذیر گردد ودر آغاز مشکل ا ست وپشت استوار دارد ودست برزانو ہانہد و دوباز واستادہ دارد و موئے ازاندم بجنباند ہر کہ دریں مقام رسد دو خصلت در وپیداآید کم گفتن و کم خوردن ۔