سوال - چہ بحر است آں کہ علمش ساحل آمد

سوال

چہ بحر است آں کہ علمش ساحل آمد

ز کار او چہ گوہر حاصل آمد

جواب

یکے دریاست ہستی نطق ساحل

صدف حرف‌ جواہر دانش دل

بہ ہر موجے ہزاراں در شہورا

بروں ریزد ز نقل و نس و اخبار

ہزاراں موج خیزد ہر دم از وے

نہ گردد قطرہ ای ہرگز کم از وے

وجود علم از آں دریائے ظرف است

خلاف در او از صوت و حرف است

معانی چوں کند اینجا تنزل

ضرورت باشد او را از تمثل

تمثیل

شنیدم من کہ اندر ماہ نیساں

صدف بالا رود از قعر عماں

ز شیب قعر بحر آید بر افراز

بہ روئے بحر بہ نشیند دہن باز

بخارے مرتفع گردد ز دریا

فرو بارد با مہر حق تعالی

چکد اندر دہانش قطرۂ چند

شود بستہ دہان او بصد بند

رود با قعر دریا با دل پر

شود آں قطرۂ باراں یکے در

بہ قعر اندر شود غواص دریا

از آن آراد بروں لولوئے لالا

تن تو ساحل ہستی چو دریاست

بخارش فیض باراں علم اسماست

خرد غواص ایں بحر عظیم است

کہ او را صد جواہر در گلیمست

دل آمد علم را مانند یک ظرف

صدف بر علم دل صوتست تا حرف

نفس گردد رواں چوں برق لامع

رصد زو حرف ہا بہ گوش سامع

صدف بشکن بروں کن در شہور

بہ یفگن پوست مغز نغز بردار

لغت با اشتقاق و نحو با صرف

ہمی گردد ہمہ پیرامن حرف

ہر آں کو جملہ عمر خود دریں کرد

بہ ہر زہ صرف عمر نازنیں کرد

ز مغزش قشر خشک افتاد در دست

بیابد مغز ہر کو پوست بہ شکست

بلے بہ پوست نا پختہ است ہر مغز

ز علم ظاہر آمد علم دیں نغز

ز من جان برادر پند بہ نیوش

بہ جان و دل برو در علم دیں کوش

کہ عالم در دو عالم سرورے یافت

اگر کمتر بود زو مہتری یافت

عمل کاں از سر احوال باشد

بسے بہتر ز علم قال باشد

ولے کارے کہ از آب و گل آمد

نہ چوں علمست کاں کار دل آمد

میان جسم و جاں بنگر چہ فرق است

کہ ایں را غرب گیری آں چو شرق است

از ایں جا باز داں احوال و اعمال

بہ نسبت با علوم قال با حال

نہ علمست آں کہ دارد میل دانی

کہ صورت دارد اما نیست معنی

نہ گردد جمع ہرگز علم با آز

ملک خواہی سگ از خود دور انداز

علوم دیں ز اخلاق فرشتہ است

نباشد در دلے کو سگ سرشتہ است

حدیث مصطفیٰ آخر ہمیں است

نیکو بشنو کہ البتہ چنین است

درون خانۂ چوں ہست صورت

فرشتہ ناید اندر وے ضرورت

ازو تحصیل کن علم وراثت

ز بہر آخرت می کن حراست

کتاب حق بہ خواں از نفس و آفاق

مزین شو باصل جملہ اخلاق

تمثیل

اگرچہ خور چرخ چارمین است

شعاعش نور تدبیر زمین است

طبیعت ہائے عنصر نزد خور نیست

کواکب گرم و سرد و خشک و تر نیست

عناصر جملہ از وے گرم و سرد است

سپید و سرخ و سبز و آل و زرد است

بود حکمش رواں چوں شاہ عادل

کہ نہ خارج تواں گفتن نہ داخل

چو از تعدیل گشت ارکاں موافق

ز حسنش نفس گویا گشت عاشق

نکاح معنوی افتاد در دیں

جہاں را نفس کلی داد کابیں

از ایشاں می پدید آید فصاحت

علوم و نطق و اخلاص و صباحت

ملاحت از جہان بے مثالی

در آمد ہمچو رند لاابالی

بہ شہرستان نیکوئی علم زد

ہمہ ترتیب عالم را بہم زد

گہے بر رخش حسن او شہسوارست

گہے با تیغ نطق آبدارست

چو در شخص است خوانندش ملاحت

چو در نطقست گویندش فصاحت

ولی و شاہ و درویش و پیمبر

ہمہ در تحت حکم او مسخر

درون حسن روئے نیکو آں چیست

نہ آں حسنست تنہا گوئے آں چیست

جز از حق می نہ آید دل ربائی

کہ شرکت نیست کس را در خدائی

کجا شہوت دل مردم رباید

کہ حق گہہ گہہ ز باطل می نماید

مؤثر حق شناس اندر ہمہ جائے

ز حد خویشتن بیروں منہ پائے

حق اندر کسوت حق دین حق داں

حق اندر باطل آمد کار شیطاں