سوال - چہ جزو است آنکہ او از کل فزونست

سوال

چہ جزو است آنکہ او از کل فزونست

طریق رفتن آں جزو‌ چوں است

جواب

وجود آں جزو داں کز کل فزونست

کہ موجودست کل دیں وازگونست

بود موجود را کثرت برونی

کہ از وحدت ندارد جز درونی

وجود کل ز کثرت گشت ظاہر

کہ او در وحدت جزویست سائر

چو کل از روئے ظاہر ہست بسیار

بود از جزو خود کمتر بہ مقدار

نہ آخر واجب آمد جزو ہستی

کہ ہستی کرد او را زیر دستی

ندارد کل وجودے در حقیقت

کہ او چوں عارضے شد در حقیقت

وجود کل کثیر واحد آید

کثیر از روئے کثرت می نماید

غرض شد ہستی کو اجتماعیست

غرض سوئے عدم بالذات طبع ساعی است

بہر جزوی ز کل کاں نیست گردد

کل اندر دم ز امکاں نیست گردد

جہاں کلیست در یک طرفۃ العین

عدم گردد ولا یفقیٰ زمانین

دگر بارہ شود پیدا جہانے

بہ ہر لحظہ زمین و آسمانے

بہ ہر ساعت جوان و کہنہ پیر است

بہ ہر دم اندر او حشر و نشریست

درو چیزے دو ساعت می نباید

کہ در آں لحظہ گہہ میرد بزاید

ولیکن طامۃ الکبریٰ نہ این است

کہ ایں یوم العمل آں یوم دینست

ازیں با ایں ولی فرق است بسیار

بہ نادانی مکن خود را گرفتار

نظر بکشائے در تفصیل و اجمال

نگر در ساعت و روز مہ و سال

تمثیل

اگر خواہی کہ ایں معنی بدانی

تو را ہم ہست مرگ و زندگانی

ز ہر چہ اندر جہاں از زیر و بالاست

مثالش در تن و جان تو پیداست

جہاں چوں تست یک شخص معین

تو او را گشتہ چوں جاں او تو را تن

سہ گونہ نوع انساں را ممات است

یکے ہر لحظہ واں بر حسب ذات است

دو دیگر جاں ممات اختیاری است

سوم مردن مر او را اضطراری است

چو مرگ و زندگی باشد مقابل

سہ نوع آمد حیاتش در سہ منزل

جہاں را نیست مرگ اختیاری

کہ ایں را از ہمہ عالم تو داری

ولے ہر لحظہ می گردد مبدل

در آخر ہم شود مانند اول

ہر آں چہ گردد اندر حشر پیدا

ز تو در نزع می گردد مہیا

تن تو چوں زمیں سر آسمانست

ہواست انجم و خورشید جانست

چو کوہست استخوانہائے کہ سخت است

نباتت موی و اطرافت درخت است

تنت در وقت مردن از ندامت

بہ لرزد چوں زمیں روز قیامت

دماغ آشفتہ و جاں تیرہ گردد

ہواست ہم چو انجم خیرہ گردد

مشامت گردد از خون ہم چو دریا

تو در وے غرق گشتہ بے سر و پا

شود از جاں کنش اے مرد مسکیں

ز سستی استخواں ہا پشم رنگیں

بہم پیچیدہ گردد ساق با ساق

ہمہ جفتے شود از جفت‌ خود طاق

چو روح از تن بہ کلیت جدا شد

زمینت قاع صف صف لا تریٰ شد

بدین منوال باشد کار عالم

کہ تو در خویش می بینی دراں دم

بقا حق راست باقی جملہ فانیست

بیانش جملہ در سبع المثانی است

بہ کل من علیہا فان بیاں کرد

لفی خلق جدید ہم عیاں کرد

بود ایجاد اعدام دو عالم

چو خلق و بعث نفس ابن آدم

ہمیشہ خلق در خلق جدیدست

اگرچہ مدت عمرش مدید است

ہمیشہ فیض فضل حق تعالی

بود در شان خود اندر تجلیٰ

ازاں جانب بود ایجاد و تکمیل

وزیں جانب بود ہر لحظہ تبدیل

ولیکن چوں گزشت ایں طور دنیا

بقائے کل بود در روز عقبیٰ

تو ہر چیزے کہ بینی بالضرورت

دو عالم دارد از معنی و صورت

وصال اولیں عین فراقست

مر آں دیگر ز عند اللہ بقاست

بقا اسم وجود آمد و لیکن

بجائے کو بود سائر چو ساکن

مظاہر چو فتد بر وفق ظاہر

در اول می نماید عین آخر

ہر آں چہ ہست بالقوہ دریں دار

بہ فعل آمد دراں عالم بہ یک بار