سوال - چہ خواہد مرد معنی جاں عبارت

سوال

چہ خواہد مرد معانی زاں عبارت

کہ دارد سوئے چشم و لب اشارت

چہ خواہد از سر زلف و خط و خال

کسے کہ اندر مقام است و احوال

جواب

ہر آں چیزے کہ در عالم عیان است

چو عکسے ز آفتاب آں جہان است

جہاں چوں زلف و خط و خال‌‌ و ابرو است

کہ ہر چیزے بجائے خویش نیکو است

تجلی گہہ جمال و گہہ جلال است

رخ و زلف آں معانی را مثال است

صفات حق تعالی لطف و قہر است

رخ و زلف بتاں را زاں دو بہر است

چو محسوس آمد الفاظ مسمو

نخست از بہر محسوس است موضوع

ندارد عالم معنیٰ نہایت

کجا بیند مرورا لفظ غایت

ہر آں معنی کہ شد بر ذوق پیدا

کجا تعبیر لفظی یابد او را

چو اہل دل کند تفسیر معنی

بہ مانندے کند تعبیر معنی

کہ محسوسات ازاں عالم چو سایہ است

کہ ایں چوں طفل و آں مانند دایہ است

بنزد من خود الفاظ ماول

براں معنی فتاد از وضع اول

بہ محسوسات خواص از عرف عام است

چہ داند عام کداں معنی کدام است

نظر چوں در جہان عقل کردند

ازاں جا لفظ ہا را نقل کردند

تناسب را رعایت کرد عاقل

چو سوئے لفظ معنی گشت نازل

ولے تشبیہ کلی نیست ممکن

ز جست جوئے آں می باش ساکن

دریں معنی کسے را برتو دق نیست

کہ صاحب مذہب اینجا غیر حق نیست

ولے تا با خودی زینہار زینہار

عبارت شریعت را نگہ دار

کہ رخصت اہل دل را در سے حال است

فنا و سکر و آن پس دیگر دلال است

ترا چوں نیست احوال مواجید

مشو کافر ز نادانی بہ تقلید

ہر آں کس کو شناسد ایں سے حالت

بداند وضع الفاظ و دلالت

مجازی نیست احوال حقیقت

نہ ہر کس یابد اسرار حقیقت

گزاف اے دوست ناید ز اہل تحقیق

مر ایں راں کشف یابد یا کہ تصدیق

بگفتم وضع الفاظ و معنی

ترا سر بستہ گر داری بدانی

نظر کن در معانی سوئے غایت

لوازم را یکایک کن رعایت

بہ وجہ خاص اذاں تشبیہ می کن

بہ دیگر وجہ ہا تنزیہہ می کن

چو شد ایں قاعدہ یکسر مقرر

نمایم زاں مثال چند دیگر

اشارت بہ چشم و لب

نگر کز چشم‌ شاہد چیست پیدا

رعایت کن لوازیم را بدینجا

ز چشمش خواست بیماری و مستی

ز لالش گشت پیدا عین ہستی

ز چشم‌ او ہمہ دل ہا جگر خوار

لب لعلش شفائے جان بیمار

ز چشم اوس دل ہا مست و مخمور

ز لعل اوست جان ہا جملہ مسرور

بچشمش گرچہ عالم در نیاید

لبش ہر ساعتے لطف نماید

دمے از مردمی دل ہا نوازد

دمے بے چارگاں را چارہ سازد

بشوخی جاں دمد در آب و در خاک

بے دم دادن زند آتش بر افلاک

ازو ہر غمزہ دام و دانہ ای شد

وز او ہر گوشۂ مے خانہ شد

ز غمزہ می دہد ہستی بغارت

بہ بوسہ می کند بازش امارت

ز چشمش خون ما در جوش دایم

ز لعلش جان ما بے ہوش دایم

بہ غمزہ چشم او دل می رباید

بہ عشوہ لعل او جاں می رباید

چو از چشم و لبش خواہی کنارے

مریں گوید نہ آں گوید کہ آرے

ز غمزہ عالمے را کار سازد

بہ بوسہ ہر زماں دل می نبازد

ازو یک غمزہ و جاں دادن از ما

ازو یک بوسہ و استادن از ما

ز لمح بالبصر شد حشر عالم

ز نفخ روح پیدا گشت آدم

چو از چشم و لبش اندیشہ کردند

جہان بت پرستی پیشہ کردند

نیاید درد و چشمش جملہ ہستی

درو چوں آید آخر خواب مستی

وجود ما ہمہ مستی است یا خواب

چہ نسبت خاک را با رب ارباب

خرد دارد ازیں صد گونہ آشفتہ

کہ ولتصنع علیٰ عینی چرا گفت