سوال - مسافر چوں بود در دہر کدام است

سوال

مسافر چوں بود در دہر کدام است

کہ را گویم کہ او مرد‌‌ تمام است

جواب

دگر گفتی مسافر کیست در راہ

کسے کو شد ز اصل کار آگاہ

مسافر آں بود کو بگزرد زود

ز خود صافی شود چوں آتش از دود

سلوکش سیر کشفی داں ز امکان

سوئے واجب تبرک شین و نقصان

بہ عکس سیر اول در منزل

رود تا گردد او انسان کامل

بداں اول کہ تا چوں گشت موجود

کہ تا انسان کامل گشت مولود

در اطوار جمادی بود پیدا

پس از روح اضافی گشت دانہ

پس آنگہ جنبش کرد او ز قدرت

پس از وے شد ز حق صاحب ارادت

بہ طفلی کرد باز احساس عالم

در او با الفعل شد وسواس عالم

چو جزئیات شد بر وے مرتب

بہ کلیات رہ برد از مرکب

غضب گشت اندر او پیدا و شہوت

وز ایشاں خاست بخل و حرس و نخوت

بہ فعل آمد صفت ہائے ذمیمہ

بتر شد از دد و دیو و بہیمہ

تنزل را بود ایں نقطہ سافل

کہ شد با نقطۂ وحدت مقابل

شد از افعال کثرت بے نہایت

مقابل گشت ازیں رو با بدایت

اگر گردد مقید اندریں دام

بہ گمراہی بود کمتر ز انعام

وگر نورے رصد از عالم جاں

ز فیض جذب یا از عکس برہاں

دلش با لطف حق ہم راز گردد

ازاں راہے کہ آمد باز گردد

ز جذبہ یا ز برہان یقینی

رہے یابد با ایمان یقینی

کند یک رجعت از سجین فجار

رخ آراد سوئے علین ابرار

بہ توبہ متصف گردد دراں دم

شود در اصتفیٰ ز اولاد آدم

ز افعال نکوہیدہ شود پاک

چو ادریس نبی آید بر افلاک

چو یابد از صفات بد نجاتے

شود چوں نوح ازاں صاحب حیاتے

نہ ماند قدرت جزویش در کل

خلیل آسا شود صاحب توکل

ارادت با رضائے حق شود ذم

رود چوں موسیٰ اندر باب اعظم

ز علم خویشتن یابد رہائی

چو عیسیٰ نبی گردد سمائی

دہد یک بارہ ہستی را بہ تاراج

در آید از پئے احمد بہ معراج

رسد چوں نقطۂ آخر بہ اول

دراں جا نا ملک گنجد نہ مرسل

کسے مرد تمامست کز تمامی

کند با خواجگی کار غلامی

پس آنگاہے بہ برد او مسافت

نہد حق بر سرش تاج خلافت

بقائے یابد و بعد از فنا باز

رود انجام او دیگر با آغاز

شریعت را شعار و خویش سازد

طریقت را دسار خویش سازد

حقیقت خود مقام ذات او داں

بود دایم میان کفر و ایماں

بہ اخلاق حمیدہ گشتہ موصوف

بہ علم و زہد و تقویٰ بودہ معروف

ہمہ با او ولے او زیں ہمہ دور

بہ زیر قوہ ہائے سر مستور

تمثیل

تبہ گردد سراسر مغز بادام

گرش از پوست بیروں آوری خام

ولے چوں پختہ شد با پوست نیکوست

اگر مغزش بر عاری بر کنی پوست

شریعت پوست و مغز آمد حقیقت

میان ایں و آں باشد طریقت

خلل در راہ سالک نقص مغزست

چو مغزش پختہ شد بہ پوست نغزست

چو عارف با یقین و خویش پیوست

رسیدہ گشت مغز و پوست بہ شکست

وجودش اندریں عالم نہ آید

بروں رفتہ او دگر ہرگز نہ آید

وگر با پوست یابد تابش خور

دریں نشات کند یک دورے دیگر

درختے گردد او از آب و از‌‌ خاک

کہ شاخس بہ گزرد از جملہ افلاک

ہم آں دانہ بروں آراد دگر بار

یکے صد گشتہ از تقدیر جبار

چو سیر حبہ در خط شجر شد

ز نقطہ خط ز خط دور و دگر شد

چو شد بر دایرہ سالک مکمل

رسد ہم نقطۂ آخر بہ اول

دگر بارہ شود مانند پرکار

براں کارے کہ اول بود درکار

چو کرد او قطعہ یک بارہ مسافت

نہد حق بر سرش تاج خلافت

تناسخ نبود ایں کز روئے معنی

ظہورات است در عین تجلی

وقد سلو و قالو ما النہایہ

فقیل ہی الرجوع الی البدایہ