رسالۂ حق نما
تالیف
محمد دارا شکوہ بن شاہجہاں
تصحیح
سید محمد رضا جلالی نائینی
چاپ تابان ۔۱۳۳۵
بسم اللہ الرحمن الرحیم
ھُوَالاوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاھِرُ وَالبَاطِنُ، حمد ذاتے راکہ اوست موجود مطلق و نعت نبی را کہ اوست مظہرکل و خلیفۂ حق ورحمت فراواں برآل واصحاب او۔ اولے وانسب آنکہ بہ ادائے حمد ونعت جرأت ننمائیم وزبان رابہ بیان ایں معنی بلند نگشائیم چہ دریں باب آنچہ نوشتہ شود انتساب نقصان است در نظر ارباب عرفان، 'لاَ اَحصِی ثَنَاء عَلَیکَ اَنتَ کَمَا اَثنَیتَ عَلیٰ نَفسِک‘‘۔ اما بعد بداں اے یار کہ سبب تنزل حقیقت انسانی دریں ہیکل جسمانی آنست کہ دوئیتی کہ در آں نہاں است بہ کمال رسیدہ باز باصل خویش پیوندد۔ پس ہر فردے را از افراد انسانی لازم است کہ بسعی وکوشش، خویش را از نقصان ابد وارہاند و از وہم تعینات خلاص گشتہ خود راباصل خود رساند ومدت قلیلے کہ مابین دومدت طویل بے انقطاع لانہایت واقع شدہ ہرزہ وبیہودہ بسر نبرد تاحسرت وندامت ابدی وزبان ونقصان سرمدی باوعاید نگردد ودر زمرۂ' اُولٰئِکَ کَالاَنعَامِ بَل ھُم اَضَل' نماند واستعدادے کہ حق جل وعلی از جمیع مخلوقات خاص باوکرامت فرمودہ وبتشریف' وَلَقَد کَرَّمنَا بَنِی آدَمَ مشرف ساختہ ضایع نسازد کہ ہمۂ موجودات را اللہ تعالیٰ برائےانسان آفریدہ وانسان رابر ائے خود، پس میباید کہ ہر کسے در طلب باشد او را بجوید کہ جویندہ یابندہ باشد وخود را بصاحب دلے رسانیدہ از زحمت نقصاں ورنج ہجراں برہاند چہ خدا یابی موقوف بر فقراست، ہر کہ فقر را نیافت خدا را نیافت و ہر کہ ایں را یافت آں رایافت، اگر چہ مدار ایں کار ویافت برفضل ا ست نہ برسعی و کوشش۔
بیت :
گرچہ وصالش نہ بکوشش دہند
آں قدر اے دل کہ توانی بکوش
ووصول بجناب تقدس او بدو طریق است: یکے بطریق فضل و آں چناں است کہ حق سبحانہ تعالیٰ بفقیرے برساند وآں مرشد کامل بیک نظر وتوجہ کار او تمام کند وپردہ از چشم او بر دارد و از خواب غفلت و پندار بیدار ساختہ بے رنج و ریاضت وشدت، مجاہدۂ جمال معشوق حقیقی بنماید و او را از خودی او بستاند وبدرجۂ بے یسمع وبے یبصر رساند' ذٰلِکَ فَضلُ اللہِ یُوتِیہِ مَن یَّشَاءُ وَاللہُ ذُو الفَضلِ العَظِیم دیگر بطریق مجاہدت وریاضت وآں بدیں است کہ شخصے از افواہ مردم بشنود یا د ر اقوال سلف نوشتہ آید کہ بعضے از افراد انسان واصل گشتہ اند وحق را چنانچہ حق معرفت است دانستہ بہ حریم وصل او پے بردہ از ایں معنی آرزوئے وصول ایں مرتبۂ علیا در خاطر او جاکند و در طریق جستجوئے قدم استوار نہد وبجد وجہد خود را بمرشدےرساند وراہے کہ واصلان ایں قوم بداں راہ رفتہ اند معلوم کند وداد ریاضت ومجاہدت بدہد، باایں ہمہ اگر فضل الٰہی دریابد بعد از ہزار اں محنت ورنج مراد ومطلب او صورت بندد وببرکت طریق سلف بآرزوئے خود پیوند دوایں نیازمند در گاہ صمدی محمد دارا شکوہ حنفی قادری از آں طایفہ است کہ جاذبہ فضل یحبھم بے سبب ریاضت ومجاہدت بتاثیر نظر کامل آنہا بسوئے خود کشیدہ واز عنایت بے نہایت بمنتہائے مطلب رسانیدہ وچوں ایں فقیر مراتب تجرید وتفرید ودقایق عرفان وتوحید راچنانچہ حق معرفت است یک بیک دانستہ و دریافتہ وبملازمت اکثرے از اولیائے زمان خویش کہ در ہر عصرے وجود یکے از امثال ایشاں نادر است رسیدہ وصحبتہا داشتہ و از انفاس متبرکۂ ایشاں بہر ہ ہا برداشتہ ومراد ومطلب جمیع انبیاء واولیا را چنانچہ باید تحقیق نمودہ بود، میخواست کہ کتابے مشتمل براسامی احوال آں عزیز اں درسلک تحریر در آورد کہ شب جمعہ ہشتم شہر رجب المرجب سنہ ٔ یک ہزار وپنجاہ وپنج ہجری در سرایں فقیر ندا در دادند کہ بہترین سلاسل اولیائے خداسلسلۂ علیہ وطریقۂ سنیۂ قادریہ است کہ از سرور عالم،مفخر بنی آدم، بادشاہ انبیاء، مرشد اولیاء، مہر سپہر محبوبیت ، مخاطب بہ خطاب لَو لَاکَ لما اظہرت الربوبیہ، رسول الثقلین ،سید الکونین، خاتم المرسلین، محبوب رب العالمین، احمد مجتبٰے محمد مصطفے ؐ رسیدہ بہ پیشوائے عارفاں ومقتدائے واصلاں، برہان حقیقت ،بحر معرفت ،ہادی اہل اللہ قائل 'قدمی ھذہ علی رقبۃ کل' ولی اللہ شیخ اسلام خلف سید الانام قطب الخافقین غوث التقلین ابو محمد حضرت شاہ محی الدین سید عبدالقادر جیلانی الحسنی الحسینی و از ایشاں باشرف مشایخ زماں، اقدم اولیائے دوراں، مخزن اسرارغیبی، مطرح انوار لاریبی، دانائے دقایق عرفاں، واقف اسراریزداں، دلیل اہل حقیقت، رہنمائے سالکان طریقت، محرم حریم جلال، شاہد بزم وصال، اعظم اولیائےربانی محی الدین ثانی پیر دستگیر شیخ میر قدس اللہ روحہ وازایشاں بلا واسطہ منتقل گردیدہ بشاہ محققاں، سلطان اہل عرفاں، مستغرق بحر توحید، سیاح بادیہ تفرید وتجرید، سالک طریق لقا ،واقف مواقف فنا وبقا، محرم حریم یزدانی، گنجور توحید ربانی، دانائے اسرار وحدت، منزہ از آفات کثرت، استادی استفادی مولائی ومرشدی حضرت مولانا شاہ سلمہ اللہ وابقاہ وازایشان بیواسطہ براقم ایں حروف ونیز در آں شب مأمور شدم بہ نوشتن این رسالہ کہ دربیان نمودہ شدن راہ خداست بطالبان طریق ہدا وچوں مرادرسایر تصانیف طریقہ ایں بود کہ بقرآن مجید تفاؤل جستہ بمقتضائےاشارۂ الٰہی نامی می نہادم ونام ایں رسالہ در خاطر’’حق نما‘‘گذشتہ بود، بعد از تفاؤل ایں آیہ کریمہ کہ دلالت برحق نمائی وبزرگی ایں کتاب می کرد برآمد وَلَقَد آتَینَا مُوسیٰ الکِتَاب مِن بَعدِ مَا اَھلَکنَا القرون الاُولیٰ بَصَائرلِلنَّاسِ ھُدی وَّرَحمۃً لَعَلَّھُم یَتَذَکَّرُون چوں معنی ایں آیۃ کریمہ رامناسبتی تمام بآں نام بود، ایں رسالۂ شریفہ رابہ حق نما موسوم ساختم۔
رباعی
خواہی کہ دلت ز وصل گردد گلشن
خود را تو بجستجوئے دلبر افکن
آں قبلہ نما چو قبلہ در می یابند
دریاب ز حق نمائے حق را روشن
ہر کہ بشرف صحبت کامل مکمل نرسیدہ باشد و اورا شناخت کامل نبود، ایں رسالہ را بخواند وبنظر تفکر وتدبر بنگرد و از ابتدا تاانتہےٰ یک بیک را درعمل آرد امیداست کہ پئےبمطلب بردہ از مشرب صافی توحید کہ منتہائے کمال انسانی عرفاں است بہرہ مند گردد ومطلبے کہ بآں اوراق کتب سلف وخلف پر است ومردم آں را درک نمی توانند کرد دریابد وخلاصہ فتوحات وفصوص وسوانح و لوائح و لمعات ولوامع وجمیع کتب متصوفہ را بفہمد۔
رباعی:
توباطن شرع گرندانی بخصوص
ورہم نکنی نظر تو برنقد نصوص
یک داں ومدان تو غیر او در دوجہاں
ایں ا ست حقیقت فتوحات وفصوص
باید دانست کہ آنچہ دریں رسالہ مسطور است از اوضاع واطوار ونشست و برخاست واعمال واشغال سید المرسلین است ؐ وسرموئے تفاوت وتجاوز راہ نیافتہ، اگر بخدا رسیدہ ر ا ایں سالہ در نظر آید انصاف بدہد کہ ایں فقیر را ا للہ تعالےٰ درچہ مرتبہ فتح الباب نمودہ ودرایں چنیں لباسے درہائے فقر وعرفاں کشودہ تابر جہانیاں واضح گردد کہ فضل او بے علت است، آں را کہ میخواہد در ہر لباسے کہ باشد بسوئے خود میکشد وایں نہ دولتے است کہ بہر کس رو نماید، بلکہ خاص بایں نیاز مند درگاہ است چنانچہ در آغاز شباب شبے بخواب دیدم ہاتفےآواز داد، چہار بار تکرار کرد کہ آنچہ بہیچ یکے از سلاطین روئےزمین دست ندادہ، اللہ تعالیٰ بتو ارزانی داشتہ بعد از افاقت آنرا بعرفاں تعبیر نمود ومنتظر ایں دولت بودم تاآثار آں بظہور آمد وروز بروز نتیجۂ آں مشاہدہ افتادو در ایامے کہ درد طلب دامگیری بود بایں طايفہ کمال اعتقاد درست نمودہ بودم، کتابے درسلک تحریر آوردم دربیان احوال ومقامات ایں طایفہ علیہ سنیہ وعمرومولد ومدفن ایشاں قدس اللہ اسرارہم وآنرا سفینہ الاولیاء نام نہادم وبعد از آنے کہ بشرف اردات مشرف شدم و از اطوار سلوک ومقامات ایں طايفہ واقف گردیدم، کتابے دیگر در آثار واطوار ومقامات وکرامات مشایخ خود مشتمل برفواید ونکات بقید جمع درآوردم وآں را سکینہ الاولیاء نامیدم ودرایں وقت کہ ابواب توحید وعرفان را حق سبحانہ تعالی بردل من گشادہ و از فتوحات وفیوضات خاص خود دادہ آنچہ دریں رسالہ نگاشتہ می شود ودر احاطۂ ضبط در می آید اِنَّ فِی ذٰلِکَ لَرحمَۃً وَّذِکرٰی لِقَومٍ یُّؤمِنُون۔
دریں سلسلۂ علیہ بخلاف سلاسل دیگر رنج ومقتم نیست:
بیت
ریاضت نیست پیش ماہمہ لطف است وبخشایش
ہمہ مہر است ودلداری ہمہ عیش است وآسایش
ابن عطا رحمۃ اللہ گوید’’شَیخُکَ مَن یَدُلُّکَ عَلٰی رَاحَتِک لاَمَن یَدُلُّکَ عَلٰی تَعبِک‘‘ شیخ تو آنست
کہ ترابے ریاضت بخدا رساند نہ کسے کہ برساند برنج وتعب۔
مولانا جلال الدین رحمۃ اللہ فرمایند:
بیت
ز چند یں رہ بمہمانیت آورد
نیاوردت برائے انتقام او
اے یار در طریقۂ فقرا لفظ مرید برمریداں اطلاق نمی کنند ودر گفتگو بلفظ یار تعبیر مینمایند چہ درزمان پیغمبر ماؐ نیز اصحاب ویاراں می گفتند نام پیرے ومریدے درمیاں نبود، پس ہر جادریں کتاب لفظ یار باشد مراد طالب خواہد بود۔
بیان ۔ بدانکہ بنائے ایں رسالہ بر چہار فصل است کہ در ہر فصلے بیان عالمے است از عوالم اربعہ:
فصل اول
دربیان عالم ناسوت
عالم ناسوت عبارت ازہمیں عالم محسوس است کہ بعضی آنرا عالم شہادت وعالم ملک وعالم پندار وعالم بیداری نامیدہ اند ونہایت مرتبۂ حضرت وجود وکمال لذت درہمیں عالم است۔ اے یار چو درد مندے را دریں عالم ناسو ت طلب حق بہم رسد اول باید کہ درجاہائےخالی تنہا رفتہ صورت فقیرےکہ باو حسن ظن داشتہ باشد یا صورت کسے کہ باو رابطۂ تعلق عشق بود تصور می نمودہ باشد وطریق تصور اینست کہ چشم برہم نہادہ، متوجہ بدل شدہ، بچشم دل مشاہدہ نماید، اے یارنزد ایں فقیردل در سہ موضع است:یکے اندرون سینہ زیر پستان چپ وآں را دل صنوبری می گویند چہ آں برشکل وصورت صنوبر است واین دل را انسان وحیوان ہمہ دارند۔
بیت:
آنچہ بصورت دل انساں بود
بر در قصاب فراواںبود
اما معنی آں خاص بخاصان است؛ دیگر درام الدماع و آنرا دل مدوّر می نا مند ودل بیرنگ نیز می گویند وخاصیت او آنست کہ ہر گاہ فقیرے بایں دل متوجہ شود خطرہ اصلاً روئے نمی دہد کہ خطرہ را در آنجا راہ نیست؛ دیگر دلے است در میان نشست گاہ وآنرادل نیلوفری خوانند وتوجہے کہ در تصور مذکور شد بدل صنوبری است و آں صور مثالی را کہ دریں تصور بچشم دل مشاہدہ نمایند عالم مثال نامند وایں تصور چوں مقدمہ عالم ملکوت است از ملکوت جدا ساختہ ، عالم مثال نامیدہ اند واِلا عالم مثال داخل ملکوت است۔ اے یار ہر گاہ بطریق مذکور تصور پیش گیری رفتہ رفتہ صورت ومتصور درست گردد وباعث فتح عالم ملکوت شود وچوں ایں صورت در نظر تو خوب درآمد مبارک گشت بر تو فتح عالم مثال وہر گاہ دریں کار بسیار مقید گشتی، ہیچ صورت از صورتہا کہ دیدہ نباشد برتو پوشیدہ نماند۔
فصل دوم
دربیان عالم ملکوت
وایں عالم را عالم ارواح وعالم غیب وعالم لطیف وعالم خواب نامند؛ صورت عالم ناسوتی فنا پذیر است وصورت ایں عالم ملکوت کہ صورت اصلی ناسوت است ہیچ گاہ فانی نشود وہمیشہ باقی ماند۔
فرد
میدانی خواب چیست؟ مرگیست سبک
میدانی مرگ چیست؟ وخوابیست گراں
اے یار عالم مثال کہ دربالا ثبت افتاد عالم ملکوت است ومثال صورت را کہ بعد از پوشیدن چشم دیدہ می شود مراد روح آں صورت است نہ بدن، پس ظاہر شد کہ ارواح مردم، بہمان صورت کہ در عالم شہادت داشتند بے بدن موجود اند ودرنظر ہمہ وقت می توانند حاضر شد، ہر کس کہ در خواب رود، خواہ آگاہ، خواہ غافل، روح او بچشم وگوش وزبان وجمیع حواس وقوائےباطنی بےوسیلۂ حواس وقوائے ظاہری جسدے لطیف ، لطافت گرفتہ در عالم ملکوت سیر کند ودل ہر کس کہ لطافت و آگاہی حاصل نمودہ درعالم ملکوت صورتہا ئےنیک وصورتہائے لطیف ببیند وبشنود، محظوظ گردد ودل ہر کہ درزیر بار کثافت وغفلت باشد، صورت زشت واصوات کریہہ مہیب می دیدہ ومی شنیدہ باشد وآنچہ در عالم ناسوت گرفتار است ہماں را مشاہدہ نماید، بے حظ وحلاوت گردد، پس چوں بہ بعضے اشغال کہ مذکور خواہد شد از روئےجد وجہد اشتغال نمائی، زنگ دل تو دور گردد وآئینہ دل تو روشن شود، صورتہائے انبیاء و اولیا وملائکہ در آں منعکس می شدہ باشد وصورت مرشد تو، ترا صورت پیغمبر ؐ واصحاب کبار و اولیائے عالی مقدار بنماید وہر مشکلے کہ از آں صور بزبان دل و لسان حال سوال کنی جواب بشنوی ویقین دل تو بیفزاید و ترا درعالم ملکوت تسلی تمام روئے نماید وچوں صورت پیغمبرؐ را بینی بتحقیق و یقین بداں کہ صورت آنحضرت است ؐ ، چہ در حدیث صحیح نبوی است کہ ’’مَن رَاَنِی فَقَد رَاَنی فَاِنَّ الشَّیطَانَ لَایَتَمَثَّل بِی ‘‘ یعنی ہر کہ مرا دیدہ بتحقیق مرادیدہ است چہ شیطان را مجال آں نیست کہ خود را بنماید بصورت من ۔وظاہر است کہ ایں حدیث در باب دیدن عالم ملکوت است وچوں طبیعت انسان از ہجر عرفان مائل بکثافت شد ولطافتہا ازؐؑاو جدا گشتہ، عالم ملکوت بر ائے آنست کہ او را بسوئے لطافت راہ نماید وبشناسد کہ اصل او لطیف است، مغلوب کثافت شدہ زیرا کہ صحبت بدن اگر بروح غالب آمد، روح از صحبت بدن حال بدن می گردد و اگر صحبت روح بر بدن غالب آید بدن نیز لطافت می پذیرد چنانچہ صحبت روح آں سرورؐ بر بدن غالب آمد بدن نیز لطافت بکمال بہم رسانید ولہٰذا بربدن ِمبارکش مگس نمی نشست وسایۂ اوبرزمین نمی افتاد، چہ ہواکہ لطیف است نہ بر او مگس را مجال نشستن بود نہ او را سایہ باشد وچوں روح از ہوا ہم لطیف تر است و او رامانعے وحجابے نیست چہ عجب کہ معراج آں سرورؐ بابدن بود وعیسی علیہ السلام باجسد در آسمان باشد چہ عجب ’’اَروَاحُنَا اَجسَادُنا وَ اَجسَادُنَا اَروَاحُنَا‘‘ پس اے یار چوں ازیں عالم مثال بملکوت آمدی ودانستی کہ ارواح نیک وبدبنظر تو می افتد وصور ملائکہ نیز مثل ارواح درمی افتد، باید کہ چند گاہ ایں توجہ را از دست ندہی تاحقیقت عالم لطافت کہ عالم اصل است وایں عالم مثال سایۂ او است بر تو خوب روشن گردد وہر چہ خواہی در آں مشاہدہ توانی کرد وچوں بعالم لطافت نسبت بہم رسید مبارک گشت بر توفتح عالم ملکوت، اما اصل کار دیگر است باید کہ دریں عالم در نمائی وخود را ازیں ورطہ وارہانی ونظر برصورت بینی ننہی وبعالم صورت دل ندہی وخواہش کشف وکرامت نکنی کہ دریں عالم کشف و کرامت بسیار است۔ وقتے درپلک چشم مبارک حضرت میاں میر قدس سرہٗ دانہ بر آمد از آں بسیار متأذی بودند جراحے را طلب نمودہ از معالجۂ آں پرسید ند، گفت ایں را چاک باید کرد، میان نتھا کہ ازیاران کمال ایشاں بود گفت لحظۂ توقف بکنید متوجہ بعالم ملکوت شد شخصے را در آں عالم دید ازو پرسید علاج دانہ کہ در پلک چشم مبارک میان جیو برآمدہ چیست آں شخص گفت کہ تخم خیار را سائیدہ بر آں بمالند میان نتہا چشم واکردہ گفت ایں دانہ پلک چشم میا ن جیو را چاک نکنید ، تخم خیار را برآں بمالید، ہماں لحظہ تخم خیار را سائید ہ مالیدند، فی الفور صحت روئے نمود یکے از حاضر ان مجلس میان جیو پرسید کہ میان نتہا را مگر از معالجۂ چشم وقوفے ہست؟ فرمودندنے، امادرعالم ملکوت داروہا موجود ہست، بآں عالم توجہ نمودہ ایں علاج فرمود ہرچہ در عالم ملکوت بصاحبدلے بگویند بیشک ہماں می شود؛ آں شخص پرسید حضرت میان جیو را مگر تصوف در عالم ملکوت نیست کہ ایں دوا را از میان نتہا معلوم کردند؟فرمودند کہ من از ملکوت گذشتہ ومرا توجہ نمودن بایں عالم تنزل است۔ پس اے یار بسیاری از فقرا در عالم ملکوت محجوب کرامت گشتہ از اصل باز ماندہ اند اما نہ آنست کہ اصلاً دریں عالم درنیائی بلکہ دریں جانیاسائی، کہ ایں عالم ممر اولیائے خداست وسالک را ا زیں جا عبور نمودن لازم است لیکن باید کہ التفات نکند ودرنگ ننماید کہ موجب سد راہ خواہد بود و در طریقۂ ایں فقرا فتح ملکوت فتح عظمی است ایں سلوک را و ایں طریقۂ حضرت غوث الثقلین است رضی اللہ تعالیٰ عنہ چنانچہ منقول است از حضرت شیخ ابو عمر وصریفی قدس سرہ گفت کہ چوں بخدمت سید العارفین غوث الاعظم رضی اللہ عنہ رسیدم، طاقے برسرمن نہادند، خوشی وخنکی آں بدماغ من رسید و از دماغ بدل، ملکوت برمن کشف شد شنیدم کہ عالم و آنچہ در عالم است تسبیح حق می گویند باختلاف لغات وانواع تقدس، نزدیک بود کہ عقل من زائل شود، شیخ پارۂ پنبہ دردست داشت بگوش من کرد عقل من برقراربماند، اے یار چوں عالم مثال وملکوت بر توفتح شد باید کہ چند گاہ بعضےاز اشغال ایں سلسلہ را نیز بجا آری کہ دل ترا روشنی وصفا حاصل آید و زنگارے کہ برآئینہ دل نشستہ است زد ودہ گردد تا از ہر طرف اندر آں جمال یار را مشاہدہ توانی کرد کہ حضرت دل را عرش الرحمان گفتہ اند بایں معنی کہ حقیقت ذات از آنجاسر میزند وحواس پریشان بتوجہ آں جناب جمع می گردد وحضرت میان جیو ببعضے ازیاراں می فرموددند اسم اللہ را بیحرکت زبان آہستہ آہستہ بدل می گفتہ باشید واز کثرت گفتن ایں اسم مبارک بطریق مذکور حال بجائے می رسد کہ در خواب نیز دل را آگاہی می باشد۔ اے یار ایں اسمے است بس بزرگ وشامل کفر واسلام و جامع جمیع اسماء وہیچ چیز از ایں اسم بیرون نیست و معنی ایں اسم اعظم ایں است کہ او ست صاحب سہ صفت ایجاد و ابقاء وافنا وہمۂ آفرینش وذرات موجودات ازیں سہ صفت خارج نیست، اما ازیں معنی سرّ ایں اسم اعظم کسی واقف نیست مگر بعضے از اکمل مشایخ برسبیل ندرت۔ وشغلے کہ عمدہ ومختار طریقۂ ایں فقیر است وبے آں نمی شود وہمہ کس را می باید بعمل آورد ازاو گشایشہای عمدہ میسراست حبس نفس است و طریقش آنکہ بطریق خلوت بنشیند کہ طرز نشستن رسول است ؐ واحتباء بدست نکند بلکہ باد والی ویارداء و آرنج ہر دو دست را برسر ہر دو زانو نہادہ بہر دو نرانگشت سوراخ گوشہا را مسدود ساز د چنانچہ از آں راہ نفس بیرون نرود وبہر دو انگشت شہادت ہردوچشم را بگیرد، بایں طریق استقرار دارد کہ انگشت بر دیدہ ہا نیاید وانگشتان خنصر بنصر ہر دو دست بالائےہر دو لب گذاشتہ راہ نفس را بگیرد وہر دو انگشت میانہ را بر ہر دو پرۂ بینی نہد، بایں طریق کہ اول سوراخ طرف راست را محکم گرفتہ راہ نفس مسدود سازد وسوراخ طرف چپ را وا گذاشتہ لا الہ رابدم گفتہ، نفس را تابالائے دماغ رسانیدہ بدل فرود آرد وبعد از آں سوراخ طرف چپ را نیز محکم ساختہ درحبس نفس بنشیند و از شروع ایں شغل تاکمال کثرت بے تصدیع وکلفت آنقدر کہ دم را تواند نگاہ داشت، نگاہ دارد ووقت گذاشتن نفس انگشتے کہ برپرۂ جانب چپ است برداشتہ ونفس را بآہستگی کشیدہ بتدریج الا اللہ را سر دہد کہ در زود گذاشتن، نفس را مضرت میرسد۔
ہم بریں طریق ہر قدر کہ تواند بعمل آورد و از عاملان ایں شغل بعضے نگاہ داشت نفس را بجائے رسانیدہ اند کہ چہار بہر را بچہار دم می گذرانند، اما مرشد ایں فقیر حضرت آخوند ملا شاہ سلمہ اللہ تعالیٰ وابقاہ بمرتبۂ رسانیدہ بودند کہ بعد از ادائے نماز عشا حبس می فرمودند ووقت نماز بامداد، خواہے شب دراز، خواہے کوتاہ، نفس را می گذاشتند، تامدت پانزدہ سال بدیں منوال بود تا از اثر ایں شغل فتح عظمی روئے داد ودرہائے دولت گشود۔ یکے از فواید ایں شغل آنست کہ خواب تمام وکمال دور می شود چنانچہ سی سال است کہ حضرت آخوند سلمہ اللہ خواب فرمودند وایں شغل شریف کہ دور کنندۂ زنگہائی آئینہ دل وصفا دہندۂ کدورات آب وگل است از حضرت غوث الاعظم رحمۃ اللہ’’آورد وبرد‘‘ فرمودند وپیر دستگیرحضرت میان جیو قدس سرہ ایں قدر افزود کہ بعد از حبس کردن نفس تاگذاشتن آں نفس، لاالہ را گاہ گاہے برزبان دل صنوبری می گفتہ باشند کہ درخالی نشستن، خطرات روئےمی دہد وچوں متوجہ بگفتن الااللہ شد رفع خطرات می شود واز توجہ نمودن بجانب دیگرے باز می ماند وایں شغل رفع خطرات رامیان جیو ’’زد وبرد‘‘ نام نہادہ اند چہ ہر کہ ایں اسم شریف را بردل زد گویی مقصود برد۔ اے یار چوں در سلوک خطرہ بسیار است حضرت میان جیو سدے چند نہادہ اند کہ راہ خطرات ازآن بستہ گردد، یکے از آں جملہ آں است کہ مذکورشد۔ دیگر آنکہ شخصے را کہ خطرہ بسیار از دل صنوبری سر میز دہ باشد، باید کہ توجہ را از دل صنوبری کہ محل خطرہ است بر داشتہ بدل مدور بگمارد وچوں ایں دل بیرنگ است خطرہ رادر آنجاراہ نیست وگنجایش نخواہد بود و طریق دیگر دور کردن خطرہ آنست کہ خطرہ را غیرنداند۔
اےیار چوں شغل شریف حبس نفس بطریقے کہ بالا مذکور شد چند گاہ بعمل آری حرارتے عجیب ولطافتے غریب وشوقے عظیم وروشنی لطیف در دل ودر وجود تو پیدا آید وکثافتہائے غفلت تمام وکمال رو بعدم آرد وتراذوقے ووجدے بے اندازہ رو نماید ولذت ایں شغل خود ترا ا زبیکاریہا باز خواہد داشت، اما ایں شغل راہمہ وقت نمیتواں کرد چہ خلوت لازم ایں است، پس تادر خلوت باشی بایں شغل شریف مشغول باش ودر وقت سیر وصحبت خلق شغلے کہ اول گفتہ شدہ مناسب بود چہ آنرا ہمہ جا وہمہ وقت می تواں نگاہ داشت۔
اے یار چوں در شغل حبس نفس بنشینی باید کہ پیوستہ متوجہ بدل باشی کہ دریں شغل از درون تو آوازے بہم خواہد رسید چنانچہ ملائے روم قدس سرہ فرماید:
بیت
برلبش قفل است ودردل رازۂ
لب خموش و دل پر از آوازۂ
وایں آواز بعضے ازاوقات چوں آواز جوش دیگ است وبعضے اوقات چوں آوازے کہ از زنبور خانہ می آید چنانچہ یکے از متقدمین بایں معنی اشارہ نمودہ:
قطعہ
سخنہا بیں کہ از موراں نماید
چو اندر گوش ماگوید کلام او
ہمہ عالم گرفتہ آفتابے
زہے کوری کہ می گوید کدام او
اےیارگمان نبری کہ ایں آواز دردرون تست وبس، ہمہ عالم ازدرون وبرون پراز ہمیں صداست۔
نظم
برآور پنبۂ پندارت از گوش
ندائے واحد القہار بنیوش
ندامی آید از حق بردوامت
چراگشتی تو موقوف قیامت
در حقیقت آں دربیان شغل سلطان الاذکار کہ بعد ازیں مذکور می شود بر تو ظاہر گردد کہ خلاصہ ایں فقر ای علیّہ است ودر عالم نادر ونایاب وباسناد معتبر ظاہری وباطنی از رسول ؐ بحضرت غوث الثقلین ؓ رسیدہ وازایشاں بحضرت میان جیو، شغل آوازے است کہ آنرا در طریقۂ فقرا سلطان الاذکار گویند۔
اےیار آواز سہ قسم است: یکے از بہم خوردن دو جسم پیدا می شود چنانچہ از حرکت دو دست کہ بہم رسد آواز ظاہر گرددو از حرکت یک دست صدائے ظاہر نشود وایں را آواز محدث ومرکب گویند۔
قسم دیگر آنکہ بیحرکت دو جسم کثیف وبے ترکیب لفظ از عنصر آتش وباد، از درون انسان ظاہر گردد ایں را آواز بسیط ولطیف خوانند۔
قسم سوم آوازیست بیحد کہ بیواسطہ ہمیشہ ظاہر باشد، ایں آوازپیوستہ بر یک نہج بود وکم وزیادہ نشود، تبدیل در آں راہ نیابد وبے جہت باشد اگر چہ ہمہ عالم از ایں آواز مملو وپراست اما بجز از اہل دل کسے بریں آواز مطلع نگردد ونشنود وا یں آواز پیش از آفرینش موجودات بود وہست وخواہد بود۔ ایں آواز رابیحد و مطلق نامند وہیچ شغل بالا تر ازیں نباشد چہ ہر شغل کہ ہست باختیار شاغل صادر می شود وچوں شاغل لحظۂ از آں باز ماند منقطع می گردد مگر ایں شغل کہ بے ارادۂ شاغل برطریق دوام بے انقطاع وانفصال میسر گردد۔
از اکثر احادیث صحیحہ کہ در صحاح ستہ مسطور است ظاہر می شود کہ پیغمبرما ؐ قبل از بعثت وبعداز آں ہمیشہ بایں شغل متوجہ بودہ اند، اماہیچ یکے از علماء سرایں معنی رانیافتہ اند وپے بایں نبردہ۔ از خدیجہ کبری رضی اللہ عنہا مرویست کہ رسول خداؐ پیش از بعثت پارۂ طعام باخود برمی داشتند وبہ غار حرا کہ غارے است درحوالی مکہ معظمہ، مشہور ومعروف، می رفتند ودر آں غار بہمیں شغل مشغولے می فرمودند تا از اثر ایں شغل صورت جبرئیل برآں حضرتؐ ظاہر می شد وابتدائے وحی آں سرور ایں بود بعد از آں شد آنچہ شد۔
ایےیارچوں خواہی کہ شغل سلطان الاذکار را شروع نمائی وایں شغل شریف را دریابی باید کہ درشب یا روز بصحرائے کہ از تردد مردم محفوظ باشد یاحجرہ ٔ کہ آنجا آواز کسی نرسد رفتہ متوجہ بگوش خویش نشینی ودریں توجہ چنداں کہ توانی غورنمائی کہ ترا آواز لطیف روئےنماید و آں آواز رفتہ رفتہ چناں غالب گردد کہ از جمیع جہات ترا فرو گیرد وہیچ جا وہیچ وقت نباشد کہ باتونبود و آوازے کہ ترا از تو برمی آرد قطرۂ باشد از بحر آں آوازہا برہمیں قیاس کن:
بیت
توبگوش خویش گوشی، بنہ وبگوش وبشنو
کہ جہان پراست یکسر ز صدائےبینوایش
آوردہ اندکہ موسی علیہ السلام را افلاطون گفت: توئی کہ می گوئی کہ پرورد گار من بامن سخن می گوید وحال آنکہ او منزہ است از جہت، آنگہ موسیٰ علیہ السلام فرمود کہ من بایں دعوی میکنم واز جمیع جہات آواز می شنوم، منزہ از انقطاع وترکیب حروف، افلاطون موسیٰ ر تصدیق کرد وبرسالت ایشاں اقرارنمود۔
از پیغمبر ما ؐ از کیفیت نزول وحی پرسیدند، آں حضرت فرمودند کہ آوازے آید مراگاہے چوں آواز جوش دیگ وگاہے مانند آواز زنبور عسل وگاہے متصور می شود فرشتہ ٔ بصورت مردے کہ حرف میزند بامن وگاہے صوتے می شنوم ہم چو صلصلۂ جرس؛خواجہ حافظ علیہ الرحمہ اشارہ بہمیں معنی فرمودہ اند:
بیت
کس ندانست کہ منزلگہ دلدار کجاست
ایں قدرہست کہ بانگ جرسےمی آید
مولانا عبدالرحمن جامی میفرماید:
بیت
درقافلۂ کہ اوست دانم نرسم
ایں بس کہ رسد بگوش بانگ جرسم
میان جیو قدس سرہ می فرمایند کہ حضرت رسالت ؐ گاہے برشتر سوارمی بودند کہ ایں شغل غلبہ می کرد وبمرتبۂ زور می آورد کہ ہر دوزانوئےشترخم می شد وبرزمین می رسد۔
اے یار آنچہ دربیان کیفیت نزول وحی مذکور شد مفہوم احادیث است کہ در صحاح ستہ مسطور است واشارۂ صحیح است بہ سلطان الاذکار، امام ابنیاء را ازیں آواز حالتے روئے می داد کہ آیات وحی واحکام الٰہی می توانستند معلوم نمود واولیاء ازیں آواز حرف بے جہت وبے انقطاع جمعیت ولذت وجد وذوق درمی یابند، چندانکہ جمیع اشغال و اذواق گذشتہ را بسبب ایں لذت می گذرانند ودر بحر ایں آواز فرومی روند و نام ونشان ایشاں پدید نمی آید۔ حضرت میان جیو میفرمودند کہ غوث الثقلین رضی اللہ عنہ فرمودند کہ پیغمبر ما ؐ شش سال درغار حرا مشغول بسلطان ا لاذکار بودند ومن درآں غار متبرکہ دوازہ سال بایں شغل نمودم وگشایشہای عظیم روئے دادہ، حضرت میان جیو فرمودند دارم از حاجیان کہ ایں ہمہ مسافت بعیدہ را قطع نمودہ بحج می روند وبرکات آں مکان مبارک را درنمی یابند۔
اے یار حضرت میان جیو ایں شغل شریف را آں قدرعزیز می داشتند کہ باکثرے از یاران خود نمی فرمودند وببعضے کہ می گفتند بایما و اشارت بود چنانچہ بحضرت آخوند کہ فرمودند بعد ازیک سال روئے د ادو حضرت آخوند کہ مرا فرمودند بعد از شش ماہ میسر شد، اما من بعضےرا کہ گفتم در مدت سہ روز یا چہار روز روئےنمود بسبب آنکہ ایشاں باشارہ وکنایہ می فرمودند ومن بتصریح می گویم وبے پردہ می نمایم۔
اے یار چوں ترا ایں آواز روئے دہد باید کہ خوب نگاہ داری و در حفظ آں کوشش بلیغ نمائی تا آنکہ ملکہ شود چنانچہ در صحرا وحجرہ روئے می داد دربازار ہا وجمیع خلایق روئےدہد و ہر گاہ ایں شغل لطیف شریف استیلا نماید برآواز دف ودہل ونقارہ و آوازے کہ از اینہاہم سخت ترباشد غالب آید وچرا غالب نیاید کہ اصل اواست وجمیع آواز ہا ازیں بظہور آمدہ واکثر یاران شاغل حضرت میان جیو کہ در بازار ہا رفتہ می نشستند سبب آں بود، تامعلوم کنند کہ آواز ایں شغل شریف بمر تبہ ٔ رسیدہ کہ برجمیع آواز ہا غالب آمدہ یا نہ؟
اے یار چوں ترا شغل سلطان الاذکار روئے داد، مبارک گشت بر تو عالم لطافت و اطلاق بیک رنگ گرداند چہ شغل لطیف ترا لطیف سازد ودر دریائے لطافت واطلاق بیرنگ گرداند ودریائے حقیقت از دل جوش زندکہ سرچشمۂ وجود یست ودر آں وقت خود دریابی کہ ہر صدائے وندائے کہ ہست ازیں صدا بوجود آمدہ، چنانچہ ہر جارنگ است از آں بیرنگ صورت ہستی گرفتہ وچوں اوبے نہایت است صورت ورنگ او نیز بے نہایت است، ہمچناں صدا وندائے او بے نہایت است چنانچہ ہیچ چیز باونمی ماند وہیچ آوازے بایں آواز نمی ماند۔
فصل سوم
دربیان عالم جبروت
وایں عالم را عالم لازم وعالم احدیت وتمکین وعالم بے نقش خوانند اگر چہ بعضے از ایں طايفہ ایں عالم را اسماء وصفات گفتہ اند اماغلط کردہ اند وبسیارے ازیں طايفہ بحقیقت ایں عالم نرسیدہ اند ونافہمیدہ گذاشتہ، چہ عالم اسماء وصفات اگر در مرتبۂ عالم است پس داخل ملکوت است واگر در عالم حس ظاہر گشتہ داخل ناسوت است، برہر تقدیر عالم اسماء وصفات را عالم جبروت گفتن درست نباشد و ازیں عالم غیر از سید طايفہ استاد ابو لاقاسم جنید رضی اللہ تعالیٰ عنہ دیگرے خبر ندادہ کہ فرمودہ: تصوف آں است کہ ساعتے نشینی بے تیمار۔شیخ الاسلام گفت دانی بے تیمار چہ بود؟ یافت بے جستن ودیدار بے نگریستن، کہ بینندہ دردیدار علت است،پس عالم جبروت آں باشد کہ ہر چہ درناسوت وملکوت است در آں عالم بنظر در نیاید وحالت محویت بنوعے سر زند کہ آرام برآرام وجمعیت روئے جمعیت روئےدہد؛ چنانچہ غافل و آگاہ را از بودن عالم ناسوت وملکوت چارہ نیست، از بودن در عالم جبروت ہم چارہ بناشد، غافل در خوابے کہ ہیچ از صورناسوتی وملکوتی نبیند، گوید چہ بفراغت و آرام خوابیدہ بودم کہ ہیچ خوابے ندیدم، پس ایں عالم جبروت است۔وآگاہ وقتے کہ بے تیمار نشیند چنانچہ سید الطایفہ بآں اشارہ فرمودہ است دربیداری ہیچ صورتے از ناسوت وملکوت بخاطر او نگذرد، درعالم جبروت است۔ اما فرق میان غافل و آگاہ ایں است کہ او در خواب در عالم جبروت رود بے اختیاروایں ہر گاہ کہ خواہد باختیار خود در خواب وبیداری در عالم جبروت تواند رفت وطریق نشستن در عالم جبروت ایں است کہ اعضا را از حرکت باز داشتہ وہر دو چشم را پوشیدہ و دست راست را بردست چپ گذاشتہ و دل خود را از جمیع نقوش ناسوتی وملکوتی خالی ساختہ بسکون و آرام بنشیند ودر بصر ظاہری وباطنی او نقشے درنیاید، پس عالم جبروت را درباید۔ کسے ازین طایفہ الا ماشاء اللہ بر سرّایں عالم مطلع نگشتہ باشد۔
فصل چہارم
دربیان عالم لاہوت
وایں عالم را عالم ہویّت وعالم ذات وعالم بیرنگ وعالم اطلاق و عالم بحث خوانند وایں عالم اصل عالم ناسوت وملکوت وجبروت ومحیط است اینہا را، عالمہائے دیگر بمنزلۂ جسم اند وایں عالم جان آنہا، ہمہ درایں آیند وازیں برآیند وایں بذات خود ہمیشہ یکساں است ودروئےتفاوت نپذیرد وَھُوَالاَوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاھِرُ وَالبَاطِنُ وَھُوَ بِکُلِّ شَئی عَلِیم۔ محیط عوالم دیگر نسبت بایں عالم چوں امواج اند نسبت بدریا وذرات اند نسبت بآفتاب والفاظ اند نسبت بمعانی، پس اے یار ہر گاہ ایں سعادت لایزال توحید ودولت بےزوال تحقیق کہ از آشنائی ایں عالم بہم رسد ترا رویداد از ھویت ہوش دہی۔
فصل پنجم *
دربیان ہویت رب الارباب
ہر گاہ ہمہ اوست توکیستی؟ چارہ ٔ غیر ازیں نیست کہ خودرا نیز عین او دانی ودربند
پندار من وتونمانی، اینجاست حقیقت تو حید وتجلی ذاتی وفی انفسکم افلا تبصرون ، باید کہ از ذات دانستن خود ملاحظہ نمائی وراہ وہم ووسوسہ بردل نگشائی وتعینات را حجاب ذات ندانی:
رباعی
ہر گز نکند آب حجاب اندر یخ
با آنکہ کند نقش حباب اندر یخ
حق بحر حقیقتست وکونین درو
چوں یخ بمیاں آب و آب اندریخ
واگر خطرہ روئے دہد آنرا نیز عین ذات دانی تاآنکہ ایں نسبت کمال پذیر د واستیلا گیرد، چوں بکمال برسد ہر جانظر کنی خود را بینی و ہر جا جوئی خود رایابی، زنہار کہ اورا بمحض تنزہ وبیرنگی وپاکی متصف ندانی کہ از سعادت تشبیہ بے نصیب مانی وہم چنیں بمحض تشبیہ موصوف نسازی کہ از دولت تنزیہ بے بہرہ گردی، پس پاکی وناپاکی وتشبیہ وتنزیہ ہمہ از ظہور رات وتعینات اوست، اگر ذرۂ ازا وجدا تصور کنی محروم می گردی از نعمت توحید و عرفان۔
اے یار دریائے حقیقت چوں بحرکت آمد موج ونقش در آں پیداگشت وصدہزار حباب ودائرہ چوں آسمانہا وزمین ہا پدید آمد وایں ہمہ را از آں دریا جدائی نباشد چہ اگر نقشے وموجے را خواہی از دریا جداکنی صورت نبندد ودر نام اگرچہ ہریک جداست اما در ذات وحقیقت یکتاست:
رباعی
توحید بگویم ار بفہمی بادا
موجود نبود ھیچگہ غیر خدا
آنہا کہ تومی بینی ومیدانی غیر
در ذات ہمہ یک است ودر نام جدا
فصل ششم
دربیان وحدت وجود
آب نابستہ، بیرنگ وبے صورت است وچوں بستہ شد، گاہ صورت یخ گیرد وگاہ کسوت برف وژالہ در پوشد، نظر کن کہ یخ وبرف وژالہ ہماں آب بسیط بیرنگ است یانہ، وچوں بگدازد ہماں آب خواہی نامید یاچیزے دیگر، پس ہر کہ شناختہ است وچشم حقیقت بیں دارد جمیع مراتب وکیفیات را آب می داند:
رباعی
دریاست وجود صرف ذات وہاب
ارواح ونقوش ہمچو نقش اندر آب
بحریست کہ موج میزند اندر خود
گہ قطرہ گہ است موج گاہے است حباب
وآنکہ نادان است دربند لباس وکیفیت وغیر بینی درمی ماند، فرق عارف وجاہل ہمیں است، پس عرفان زیادہ بریں نیست کہ خود را بشناختی والا توخود عین اوبودے وہمہ اوست ومحال است کہ غیر او موجود باشد۔
بر ای توضیح ایں مطلب مثل بسیاراست چنانکہ نقش ولفظ ومعنی ہمہ از وجود سیاہی ظاہر می شود، چنانچہ بیخ وبرگ وشاخ ومیوہ ہمہ از تخم برمی آرد، اماوجود ایں کثرت مانع وحدت نہ:
رباعی
کردہ زیگانگی دوئی را تاراج
باید کہ کنی کجی خود را تو علاج
واحد متکثر نشود از اعداد
دریا متجزی نشود از امواج
لیکن بجہت اختصار برتمثیلات مذکورہ اقتصار افتاد۔
اے یار آنکہ ذات بحت و آفتاب حقیقت ومرتبہ بیرنگی کہ کنت کنزاً مخفیا از آں خبر می دہد چوں بدوستی فاحببت ظاہرشد ونقاب اختفا برافکند، تمامے ذات مقید گشت بلذت وصل ومشاہدٔ دیدار خویش، اکنوں اگر طلب مطلق کنی نیابی مگر در مقید، چنانچہ پیش از ظہور گنج مخفی اگر مقید را جستی، نمی یافتی مگر در مطلق، ہمیشہ مطلق در مقید است ومقید بامطلق وبتحقیق بدانکہ قید حجاب اطلاق نیست وتعینات مانع ذات نہ، پس بر ہرچہ دست نہادہ شود برعین ذات بے حجاب دست نہادہ شدہ است وبرہرچہ نظر افتاد حسن مطلق بے حجاب بنظردر آمدہ است:
فرہ
نیست بیگانہ کس دریں عالم
دست برہرچہ می نہی خود بیں
رباعی
گویم سخنے ز روئے تحقیق وصواب
گر مرد رہی قبول کن روئے متاب
ہر گز نبود صفات بر ذات حجاب
کے نقش برآب مانع است از مس آب
اے یار شغل اخیر ونہایت کار در ایں سلسلۂ شریفہ خود را گرفتہ نشستن است، باوجود تقیدات خود را عین بحت وہستی صرف دانستن وہر چہ غیر خود بنظر آید عین خود فہمیدن وبیخ دوئی برکندن وپر دہ ہائے بعد وبیگانگی را برافکندن وہمہ رایک ذات دیدن وخود بخود لذت گرفتن:
بیت
یار لیلی وش من غیر من ومجنوں نیست
شمع از دایرۂ پر تو خود بیروں نیست
ونیز بر ہمیں معنی بعضے ازا کابر اشارہ کردہ اند:
بیت
از کنار خویش می یابم دمادم بوئے یار
زاں ہمیں گیرم ہمیشہ خویشتن را در کنار
اےیار ہر کہ ایں نسبت شریف را درست گرد، بشرف شناخت وجود خویش کہ اکسیر اعظم وکیمیائے اکبراست مشرف گشت، از سر گردانی بادیۂ غفلت ونادانی و رنج جستجوووسویۂ گفتگو فارغ شد:
بیت
قطرہ قطرہ است تانپندارد کہ از دریا جداست
بندہ بندہ خویشتن راتا نمی داند خداست
رباعی
اےآنکہ خدائے را بجوئی ہرجا
تو عین خدائی نہ جدائی بخدا
ایں جستن تو ہمیں بآں می ماند
قطرہ بمیان آب وجوید دریا
چوں بایں مرتبہ رسیدی آفتاب حقیقت ووحدت طالع شد واثر وہم وپندرا تو مرتفع گشت وحجاب ظلمت برخاست، اکنون:
رباعی
ہر چند نقاب در میاں دارد یار
رویش خوش وخوب می نماید بسیار
چوں عینک تو بود نقاب رخ یار
عینک نکند بہ پیش چشم تو غبار
درین جا ذ کر وذاکر ومذکور یکے گشت۔ صاحب لمعات قدس سرہ ازہمیں خبر می دہند:
بیت
معشوق و عشق وعاشق ہر سہ یکے است اینجا
چوں وصل در نگنجد ہجراں چہ کار دارد
مرشد چوں طالب صادق را بایں مرتبہ رسانید وایں دقیقہ را فہمانید دیگر او را بخدا سپرد، تعلیم وتعلم را گنجایش نماند کہ خدارا تعلیم نمودن جایز نبود۔
اے یار چوں دانستی کہ اصل کار چیست ودوری ومہجوری دلدارچیست ہمیشہ خوش باش:
رباعی
در ہجر تو بودہ اند وہ و آزارم
از وصل تو رفت ہستی وپندارم
شادی آمد نصیب جانم گردید
اکنوں تن وجان خود براحت دارم
وجود تو و جود کل گشت، رنج وترس ووہم ودوئی ومہجوری از دل تو برخاست و از خوف عذاب و اندیشۂ ثواب رستی، بنجات ابدی پیوستی، آنچہ می خواہی بکن وبہر وصفے کہ خواہی می باش:
بیت
بادشاہے را گذار اے دوست آگاہی گزیں
چوں بآگاہی رسیدی ہر چہ می خواہی گزیں
کہ بشارت لا خوف علیم ولاھم یحزنون در شان ارباب ایں حالت نازل گشتہ ومژدہ انزل السکینۃ علی قلوبھم در حق ایشاں بظہور پیوستہ۔
اے یاربسیارے از آیات وحادیث واقوال مشایخ سلف بریں معنی دال است اگر ترا ذوق دریافت آں بہم رسد از ہر ذرہ ٔ آفتاب حقیقت مشاہدہ خواہی نمود و چوں این نسبت را بکمال رسانیدی در عین شدن تو وہمے نماند و بتحقیق از باطن تو خود بخود لذتے وا منیتے سر خواہد کشید کہ شاہد ایں یا نگی باشد، از جزو ترا کل سازد واز قطرہ دریا واز ذرہ آفتاب وازنیست، ہست:
رباعی
این رسالہ حق نما بشد تمام
در ہزار وپنجہ وشش شد تمام
ہست از قادر مداں از قادری
آنچہ ماگفتیم فافہم والسلام
فہرست مندر جات ’’رسالۂ حق نما‘‘
بسم اللہ الرحمن الرحیم (آغاز سخن)
فصل اول۔ دربیان عالم ناسوت
فصل دوم۔ دربیان عالم ملکوت
فصل سوم۔ در بیان عالم جبروت
فصل چہارم۔ دربیان عالم لاہوت
فصل پنجم۔ دربیان ہویّت رب الارباب
فصل ششم۔ دربیان وحدت وجود
Additional information available
Click on the INTERESTING button to view additional information associated with this sher.
About this sher
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Morbi volutpat porttitor tortor, varius dignissim.
rare Unpublished content
This ghazal contains ashaar not published in the public domain. These are marked by a red line on the left.
